Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1991, Blaðsíða 9

SVEINBJÖRN JÓNSSON
Árstíðirnar
Þegar vorar vetur flýr
vaknar allt úr dróma
grær úr foldu gróður hlýr
grös og fjöldi blóma
Sumar þegar sest er að
síli leika í tjörnum
sólin vermir hlíð og hlað
hlær við jarðarbörnum
Haustið þegar húmar það
heiðar litar blóði
listagyðjan leikur að
litadýrðarflóði
Síðan breiðir værðarvoð
veturinn á skrautið
voldugt meðan geislagoð
gyllir suðurskautið
Höfundur býr á Suðureyri við Súganda-
fjörð.
Hik Hamlets
amlet, eftir William Shakespeare, er án efa
eitt frægasta leikverk allra tíma. Til marks
um sígildi verksins nýtur það enn geysilegra
vinsælda, tæplega fjórum öldum eftir að það
var skrifað og ekki sér fyrir endann á öllum
þeim umræðum
og deilum sem
risið hafa um
túlkun verksins
og boðskap.
Deilurnar snú-
ast einkum um
þá töf sem hinn
ungi Danaprins
lætur verða á
því, að hefna fyr-
ir morðið á föður
sínum. í því sam-
bandi er venju-
lega rætt um hik
Hamlets og hafa
ýmsar kenningar
verið settar fram
til skýringar á
því.
Hér mun ég
greina í grófum
dráttum frá
nokkrum þeirra.
SÖGULEG
SKÝRING:
Til að útskýra
hik Hamlets
leggja sumir höf-.
uðáherslu á hinn
sögulega bak-
grunn sem verk-
ið styðst við. Og
vissulega ber að
hafa í huga
nokkrar sögu-
legar staðreynd-
ir þegar rýnt er
í verkið:
Sagnfræðileg-
ar og bókmenn-
talegar rann-
sóknir benda til
þess að leikritið
gerist einhvern
tíma á 10. öld
þegar Danir réðu
lögum og lofum
yfir norðurhöf-
um og áttu tölu-
verð ítök á Bret-
landseyjum.
Það beytir
ekki því, að öll
listaverk ber að
skoða út frá
Mel Gibson í hlutverki Hamlets í kvikmyndinni Hamlet, sem hér Þe*.m heimi sem
hefur verið sýnd að undanförnu. hofundar þeirra
lifa og hrærast 1.
Óhætt er að
fullyrða, að end-
urreisnarmaðurinn Shakespeare (1564-
1616) hafi verið uppi á tímum mikilla um-
brota:
Það hrikti í stoðum lénsveldisins. Á sama
tíma og konungur og aðrir lénsherrar betj-
ast um völdin innbyrðis fá hugmyndir endur-
reisnarinnar byr undir báða vængi og borga-
rastéttinni vex fiskur um hrygg.
Sótt er í viskubrunn Forn-Grikkja og ein-
staklingshyggjan er vakin upp að nýju: Ein-
staklingnum ber fyrst og fremst að rækta
sjálfstæða og gagnrýna hugsun og treysta
fremur á dómgreind sína en halda blindri
tryggð við hefðir samfélagsins og skyldur.
Og ávallt ber að hafa kærleikann að leiðar-
ljósi því hið illa er fáfræði.
Þessar hugmyndir stungu óneitanlega í
stúf við hinar rótgrónu hefðir og skyldur
samfélagsins sem hvíldu oft og tíðum þungt
á einstaklingnum.
Það var til að mynda trú manna, að kon-
ungurinn hefði vald sitt frá Guði og að krún-
an gengi í erfðir. í engu mátti hrófla við
konungsskipaninni. Það stríddi beinlínis
gegn hinu „náttúrulega ástandi” og „eðli
hluta”. Samkvæmt tíðarandanum var föður-
morð því hin hreinasta „ónáttúra” sem bar
að uppræta sem allra fyrst, hvað sem það
kostaði.
I leikverkinu Hamlet fellur sú kvöð á
Helstu andmælendur
veiklyndiskenningarinn-
ar líta á Hamlet fyrst og
fremst sem fórnarlamb
ríkjandi aðstæðna; hann
sé hugsjónamaður sem
eigi erfltt um vik í
gerspilltu þjóðfélagi,
honum sé því vorkunn.
Eftir BENEDIKT
SIGURÐSSON
hinn unga Danaprins, réttborinn erfingja
krúnunnar.
Sumir hafa skoðað hugarstríð Hamlets
fyrst og fremst út frá þessum sögulegum
staðreyndum. Þeir benda á, að sem mennta-
maður hafi Hamlet örugglega orðið fyrir
áhrifum endurreisnarinnar, jafnvel tekið
hugmyndir hennar upp á sína arma. Hug-
sjónamaðurinn Hamlet hafi átt erfitt með
að grípa til vopna, hefna morðs með öðru
morði og flekka þar með hreinan skjöld sinn.
Samkvæmt þessum kenningum endur-
speglast hin félagslega togstreita sem að
framan er lýst í Hamlet sjálfum:
Annars vegar segir samviska hans honum
að bíða átekta, hugsa sinn gang og beita
dómgreind sinni áður en hann aðhefst nokk-
uð.
Hins vegar ber honum, samkvæmt hinni
samfélagslegu skyldu, að hefna strax og
koma aftur á réttmætri skipan þjóðfélagsins.
Á milli þessara öndverðu sjónarmiða
stendur Hamlet hikandi og ráðvilltur.
1 eftirfarandi broti úr orðræðu Hamlets
sjáum við hugarvíl hans:
Afl vera, eða’ ekki vera, þarna er efinn,
bvort betur sæmi að þreyja þolinmóður
í grimmu éli af örvum ógæfunnar,
eða vopn grípa móti bölsins brimi
og knýja þafl til kyrrðar...
Þunglyndi Hamlets
Fylgjendur þessarar kenningar rekja hik
Hamlets fyrst og fremst til þunglyndis hans.
Glöggvum okkur fyrst á þessu fyrirbæri.
Þunglyndi hefur verið skilgreint, sem ein
tegund af sálrænum viðbrögðum okkar við
röskun á sálarlíflnu.
Slík röskun getur stafað af ýmiss konar
áföllum, missi eða skorti á ástvinum, frelsi
eða jafnvel hlutum.
Þunglyndi getur birst í mörgum myndum:
Athafnaleysi, áhugaleysi á umhverfinu,
sjálfsásökun, tilfinningakulda og í verstu
tilvikum sjálfsmorðshugleiðingum.
Ljóst er, að Hamlet hefur orðið fyrir geysi-
miklum áföllum á skömmum tíma. Fyrst er
að nefna lát föður hans, hins mikla konungs.
Þá ýfir frásögn vofu hans enn upp harm
Hamlets þegar hann fregnar um leið með
hva.ða hætti dauðann bar að garði.
Á sama tíma virðast konurnar í lífi Haml-
ets hafa brugðist honum að einhvetju leyti.
Að minnsta kosti hefði honum áreiðanlega
ekki veitt af ást og umhyggju á rauna-
stundu. Geirþrúður drottning giftist Klád-
íusi, föðurbróður Hamlets, aðeins tveimur
mánuðum eftir lát eiginmannsins og gerist
þannig sek um sifjaspell á þeirra tíma mæli-
kvarða. (Litið var á hjón sem eitt. Systkini
annars var þar með systkini hins.)
Þá verður Ófelía við beiðni föður síns og
lokar dyrunum á Hamlet, ástvin sinn.
Loks ofbýður Hamlet spillingin ög órétt-
lætið sem þrífst undir stjórn hins nýja kon-
ungs, Kládíusar frænda. Gremst hinum unga
Danaprinsi, að móðir hans skuli taka þátt í
svo viðbjóðslegum lifnaði.
Samkvæmt þunglyndiskenningunni má
greina þungt geð Hamlets þegar í upphafi
leikritsins. Eftir því sem lengra dregur tekur
þunglyndið á sig skýrari myndir.
í stað þess að grípa til athafna og hefna
föður síns lokar Hamlet sig inni í eigin heimi
hugsjóna og heilabrota. I eftirfarandi orð-
ræðu birtist þunglyndi hans í formi athafna-
og áhugaleysis:
... afl undanförnu,
ég veit ekki hversvegna, hef ég misst
alla gleði mína, afrækt alla mína hvers-
dagsháttu, og satt að segja, mér er svo
þungt í geði, að þessi haglega smíð, jörð-
in, er í mínum augum hijósturhjari; þetta
veglega hvolftjald, loftið, lítið á, þessi
víðfeðma fagra festing, þessi tignarlega
háþekja, logagulli drifin; æ, það er ekki
annað í mínum augum en díki fúlt af
pestar-gufum.
Hvílíkt snilldarverk er maðurinn! svo
ágætur að vitsmunum! svo takmarkalaus
að gáfum! í svip og háttum svo snjall og
dásamur! í athöfn englum líkur! í hugsun
goðum líkur! prýði veraldar, afbragð alls
sem lifir; og þó, hvers virði er mér þessi
duftsins kostakjarni? maður er ekki mitt
gaman; nei, ekki kona heldur; ...
í kjölfar áhuga- og athafnaleysis fylgja
tíðar sjálfsásakanir:
En ég,
sljór, moð-hugaður vesalingur, vafra
KRISTJÁN JÓHANNSSON
Nyrst á
Sprengi-
sandi
Herðubreið
vefur sér
tryllingsleg
tröf um höfuð
úr tjásum
blásvartra skýja
— horfir í vestur
og hamrabrúnirnar þyngir
— sér heiðjökulskallana
hjúpa sig
úlfgrárri móðu
en handan þeirra
blæða roða
úr deyjandi
degi.
Dveljum hér eigi
nú er áhlaup
að flýja
því stormfákar
smella hófum
í suðri
— þyrla upp ryki
og ryðjast
fram sandinn.
Ræsum gandinn
nú er að setjast
við stýri.
Dijúgur er spölurinn
héðan
norður að Mýri.
Höfundur er kennari og rithöfundur í
Reykjavik.
Trrrrrrrrrrr

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. NÓVEMBER 1991