Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1991, Blaðsíða 4

Úr sögu byggð-
A18. öld gengu yfir Suðurland meiri hörmungar
en nokkru sinni áður í sögu þjóðarinnar, jarð-
skjálftar og eldgos, óblítt veðurfar og mannsk-
æðar drepsóttir. Ofan á allt þetta bættist versl-
unareinokun, sem Skúli fógeti taldi verstu
Kafli úr nýrri bók um
sögu Selfoss fram til
1930, sem bráðlega
kemur út. Hér er gripið
niður í kafla, þar sem
skyggnst er aftur í tímann
og segir þar frá aldarfari
á Suðurlandi, m.a. þeirri
refsigleði sem birtist gegn
blásnauðu fólki, jafnvel
holdsveikisjúklingum.
Hér er að sjálfsögðu verið
að tala um tíðaranda á
18. öld, löngu áður en
vísir varð til að þéttbýli
á Selfossi. Myndirnar eru
hinsvegar teknar eftir að
sá vísir er byrjaður að
lifna og dafna.
Eftir GUÐMUND
KRISTINSSON
pláguna; einkum eftir að Hörmangarafélag-
ið varð einrátt 1742:
„Fátæktin er orðin svo óskapleg, að menn
geta ekki veitt sér nauðsynlegustu föt og
fæði og þá síður veitt sér hófsamar skemmt-
anir, þar sem þeir búa við þungbærari vinnu
og erfiðari kjör en siðmenntaðir íbúar nokk-
urs annars lands í Evrópu.”
Við upphaf aldarinnar var veðurfar mjög
hart og sjávarafli brást. Pjöldi fólks komst
á vergang og „sumir átu af hungri hey,
skinn, skóbætur steiktar. Fundust þeir, sem
átu_ hesta, hunda og hrafna.”
Arið 1703 var þjóðin um 50 þúsund. Þá
voru í Sandvíkurhreppi 216 manns heimilis-
fastir á 23 jörðum og 18 hjáleigukotum.
Auk þess vo'ru þar 50 „fátækir menn”, sem
niður voru settir og fluttust milli bæja. Þeir
féllu úi' hungri og harðrétti, hvenær sem
illa áraði og „dóu úr vesöld” eins og segir
í kirkjubókum.
Vorið 1706 kom hræðilegur jarðskjálfti í
Árnessýslu, og hrundi fjöldi bæja í Ólfusi.
Árið eftir barst bólusótt hingað með skipi
til Eyrarbakka, kölluð Stórabóla, og lagði
þriðjung þjóðarinnar í gröfina, 18 þúsund
manns. „Búandi fólk átti stór bágheit að fá
hjú til þénustu, því fólkfátt var. Flestar hjá-
leigur lögðust í eyði. Þá var ekkert umferðar-
fólk.”
Um miðja öldina hófust mikil harðindi um
land allt. Heyskapur brást og vetur urðu
mjög harðir og snjóþungir. Kolfelldu þá
margir bústofn sinn, flosnuðu upp og kom-
ust á vonarvöl. Á harðindaárunum 1751—57
er talið, að 9. hver landsmaður hafi dáið
úr hungri og sóttum. Ofan á allt þetta bætt-
ist 1762 stór óáran í sauðfé í Árnessýslu,
sem drapst niður í hrönnum. Hafði veikin
borist hingað með enskum hrútum að Leirá.
Á þessum miklu halllærisárum flosnaði
fjöldi fólks upp og fór á vergang og reikaði
um landið sem öreigalýður. Gripdeildir juk-
ust sem aldrei fyrr. Og þótt yfirvöld væru
að hengja þjófa, hýða og brennimerkja og
senda þá á Brimarhólm á hveiju ári og
flökkufólkið hryndi niður á vegum úti, sá
varla högg á vatni. Svo margir voru nú
komnir á vonarvöl. Það var því þung byrði
fyrir þá bændur, sem enn hokruðu, að hýsa
þennan sultarlýð og fæða, enda voru sumar
sveitir að sligast undan þeim ofurþunga.
Til þess að bæta úr þessu ákvað danska
stjórnin að reisa í Reykjavík voldugt tugt-
hús. Skyldi það jafnframt verða eins konar
vinnuhæli fyrir vergangsfólk, og var bygging
þess hafin 1759.
En þó tíðarfar breyttist nú til hins betra,
var hörmungum þjóðarinnar ekki lokið. Nú
var stutt í þrjú hrikaleg áföll, Móðuharðindi
vegna Skaftárelda 1783, jarðskjálftann
mikla 1784 og bólusóttina tveimur árum
síðar. Allar þessar hörmungar í einu gengu
svo nærri þjóðinni, að danskir ráðamenn
voru farnir að ræða um að flytja þjóðina
alla burt úr þessu guðsvolaða landi í betri
sumarhaga suður á Jótlandsheiðum.
Kirkjubækur Hraungerðisprestakalls gefa
nokkra hugmynd um líf fólks á Selfossi og
nágrenni á þessari hörmungaöld. Prestarnir
skráðu öll venjuleg prestsverk, skírnir, ferm-
ingar, giftingar og greftranir. Af þeim sést,
að barnadauðinn hefur verið óskaplegur.
Árið 1777 jarðsöng séra Sveinn Halldórs-
son 22 menn í Laugardælum. Þar af voru
10 „tannleysingjar” þ.e. yngri en 6 mánaða.
Árið 1786 jarðsöng hann 20 manns í Laugar-
dælum. Af þeim dóu 14 úr bólunni, 3 úr
landfarsótt, 1 af ellilasleika og 2 af ótil-
greindum dánarorsökum.
Heilsufar fólks á Selfossi og í sókninni
allri má nokkuð ráða af kirkjubókinni. Á
árunum 1791—1800 jarðsöng séra Sveinn
116 manns og skrifaði að vanda í prestsþjón-
ustubókina úr hvetju fólkið hefði dáið:
Ungbörn voru 23, andvana fædd 5, úr
barnaveikindum 11, landfarsótt 17, langvar-
andi veikindum 8, langvarandi lasleika 4,
langvarandi veikleika 1, bijóstveiki 7, ellilas-
leika 6, holdsveiki 4, innvortis meinsemd 2,
máttleysi 2, gigtveiki 2, köldusótt 1, mein-
semd í hálsinum 1, meinsemd eftir langa
legu 1, vatnssótt 1, deyði mikið snögglega
1, langvarandi rænuleysisveikindmu 1, deyði
á barnssæng 1, deyði í byl 2, deyði í vatni
3, úr ókenndum sjúkdómi 1, og um 11 var
ekkert tilgreint.
ÁSTIN OG VÖNDURINN
Hinn 8. júní 1730 hélt sýslumaður Sigurður
Sigurðsson eldri manntalsþing í Stóru-Sand-
vík. í upphafi nefndi hann til þingvitnis 8
góðbændur í hreppnum. Þegar manntal hafði
verið tekið eftir tíundarreikningi, spurði sýslu-
maður viðstadda þingmenn, hvort þeir vissu
nokkuð sakafall, arfalaust góss, vogrek,
strönduð skip eða annað þvílíkt tilfallið í þess-
ari þingsókn frá síðasta manntali.
Þegar það hafði allt verið afgreitt, kom
fyrir réttinn „laus, liðugur og óneyddur að
forlagi sýslumannsins”,'Árni Ketilsson, vinnu-
maður Hermanns Eyjólfssonar á Kotfeiju, 45
ára. Hann játaði sjálfviljugur „sig fallið hafa
í hórdóm í annað sinn með Ragnhildi
Guðmundsdóttur, ógiftri, hvar fyrir þau eru
opinberlega afleyst, svo sem Attest prestsins
sr. Þórðar Eiríkssonar dat. 10. maí 1730 þar
um segir.”
„Eftirspurði nú velnefndur sýslumaðurinn
Sigurður, hvort téður Árni hefði fé eða pen-
inga að betala með viðliggjandi kóngssekt,
sem er 7 merkur, hvar til hann nei sagði”.
Viðstaddir kváðu hann vera fátækan og fé-
lausan. Og þegar sýslumaður spurði, bvort
nokkur viðstaddra vildi „cavera (ábyrgjast”
fyrir téða kóngssekt hans vegna” gaf sig
enginn fram.
Sýslumaður dæmdi Árna eftir Stóradómi
til þess að „líða líkamlega refsingu... strax á
þessu þingi.” Skyldi hann straffast fyrir sekt-
ina tveimur vandarhöggum fyrir hveija mörk,
„hver refsing forsómanlega var á lögð í þing-
manna nærveru og augsýn. En hitt húðlátið,
sem áður allegeruð (tilgreind) lög honum á
hendur segja, skal hann útstanda síðar á hent-
ugum tíma og stað. Öllu fyrirskrifuðu eru vor
nöfn ásamt sýslumannsins með eigin höndum
til staðfestu.”
SVIÐIÐ TlL KOLA
Á SUNNUDEGI
Hinn 23. júlí 1792 kærði séra Vigfús Jóns-
son á Snæfoksstöðum í Grímsnesi til Steind-
órs sýslumanns Finnssonar í Oddgeirshólum
yfir því, að 6. sunnudag eftir trínitatis hefðu
tvær kolagrafir verið sviðnar í Öndverðames-
skógi á messutíma.
Þeir, sem þessi helgidagsspjöll hefðu fram-
ið, væru vinnuhjú Nikulásar Sigurðssonar í
Smjördölum, Jón Jónsson og Halldóra Páls-
dóttir, og vinnuhjú Gísla bónda Þorkelssonar
í Smjördala- Norðurkoti, Jódís Gísladóttir.
Hafí þau sviðið tvær kolagrafir á nefndum
sunnudegi og byijað það að liðnu nóni en
fyrir -miðaftan. Gat hann þess, að húsbændur
þeirra hefðu ekki um þetta vitað og embættis-
gjörð ekki verið framin á Snæfoksstöðum
heldur Klausturhólum.
Sýslumaður kvað upp dóm 29. september.
Þar sem húsbændur hvorki hefðu skipað né
leyft hjúum sínum „að svíða á helgum degi
kol” né heldur hefðu þau getað bannað þeim
það í annarri sókn, þá s'kuli þeir vera „fríir
fyrir öllu tiltali og útlátum í þessari sök.”
Þar á móti skyldu vinnukonurnar, Halldóra
og Jódís, báðar fullmyndugar, fyrir þetta
sunnudagsbrot, „sjálfum sér til áminningar
og öðrum til viðvörunar betala hvor fyrir sig
2 ríkisdali kúrant til fátækra ekkna í Gríms-
nessveit innan 3ja sólarhringa.”
„Jón Jónsson sem ómyndugur fríkennist
fyrir múlkt. Þó skal þessi hans yfirsjón til
kynna gefast hans sóknarpresti í því tilliti,
að hann kunni í anledning (tilefni) hér af
veita Jóni tilhlýðilega áminning og aðvörun,
að sjá sig við slíku framvegis.”
Helgi Holdsveiki Og
RÉTTVÍSIN
Árið 1780 var Helgi Guðmundsson niður-
setningur á Svarfhóli hjá Alexíusi Sigurðs-
syni. Þetta er sennilega Helgi sá, sem fermd-
ur var í Laugardælum 1756 15 ára. Hann
varð snemma holdsveikur og fiakkaði um
sníkjandi á sumrin.
Hann var bæklaður til handa og fóta, vant-
aði alla fingur og tær. Gat þó staulast um
og setið hest, ef hann var stilltur. Væru hon-
um gefnir peningar, tók hann þá úr lófanum
með tönnunum og kom þeim í pappír eða
dulu með fingurstúfunum.
Hinn 28. des. 1780 bað Helgi húsbónda
sinn að mega fara til Stokkseyrar og vera
þar til altaris á nýárinu. Hann lagði af stað
með léttan mal. En þegar hann kom fram í
Rauðholt, sá hann brúnan hest, feitan og föng-
ulegan og tók hann traustataki. Hafði hann
raunar hvað. eftir annað gert sig sekan um
smáhnupl á flakki sínu. Reið hann hestinum
fram að Oddagörðum og bað Þorgeir Erlends-
son bónda að slátra honum fyrir sig. Hann
Samkoma á þjóðminningardcgi Árncsinga sumarið 1908 við Tryggvaskála, sem þarna er í baksýn ásamt
Sigtúnum.
Ölfusárbrúin og Tryggvaskáli á árum fyrri heimsstyrjaldar-
innar.
i i i i i l ii i íiíiii i i H íi íííiííií killíiil.iíiiíííéáiíí i * í ii-tíiiiiii 11« lí I iii i « t i » í » i »»*■»>»»» *4t-l
*.• ít jft á ÍTJÉ * 4 i
'IUÐH