Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1991, Blaðsíða 5

Egill Thorarensen, ,jarlinn í Sigtúnum” eins og hann var stundum nefndur eftir
að hann var orðinn kaugfélagsstjóri, er hér að reiða heim hey á kaupmannsárum
sínum í kringum 1925. í baksýn er smiðjukofi brúarsmiðnnna, þar sem síðon var
byggt pósthús.
Friðrik konungur og fylgdorlið ríða yfir Ölfusárbrú sumnrið 1907. Blöðin sögðu Selfossbæir 1937.
Flónmenn hofn verið heimóttarlega og mætt konungi með hendur í vösum.
Á hlnðinu norðnn
við Sigtún og
Höfn: Fólk í
skemmtiferð á
tveimur opnum,
14 manna Fiat-bíl-
um frá BSR, um
eðn eftir 1925.
hefði erft hann í fyrra eftir föður sinn.
Þorgeir var tregur til en lét þó til leiðast
og áskildi sér í sláturlaun hálfa átuna og
hána. Ekki var þetta gert með neinni leynd,
því að tvær vinnukonur fylgdust með.
Fljótlega kom í ljós, að eigandi hestsins var
Þorleifur Valdason á Kotferju. Kærði hann
þjófnaðinn til Steindórs sýslumanns í Odd-
geirshólum. Hann þingaði í málinu 26. janúar
og stefndi til sín 8 bændum úr nágrenninu
sem meðdómenum. Þar var og mættur
kærandinn, Þorleifur Valdason, og sakborn-
ingurinn, Helgi Guðmundsson, og fólkið í
Oddagörðum.
Þorleifur lýsti klárnum svo, að hann hefði
verið brúnn með hvít hár framan á hausnum,
síðutaki og taglið hefði verið stutt. Helgi kvað
þetta allt rétt vera, og staðfesti Þorgeir það
og vinnukonur hans. Helgi viðurkenndi þegar
að hafa stolið hestinum. Sýslumanni þótti
málið að fullu upplýst og var svo kveðinn upp
dómur:
„Þar sem Helgi Guðmundsson hefur játað
að hafa tekið umræddan brúnan hest með
þjófsleynd og óheimild, sem Þorleifur á Kot-
feiju eignar sér samkvæmt framfærðum lík-
indum og „rímilegheitum”, þá dæmist Helgi
að hafa „forþénað það straff’ að borga hinn
stolna hest, sem virtur er á 60 álnir, með
tvöföldu verði, 1 hundrað á landsvísu, og svo
á hann að kagstrýkjast og erfiða sína lífstíð
í jámum í Kaupmannahafnarfestingu.”
Það er eins óg dómendum hafi flökrað við
að leggja þessa refsingu á holdsveikan vesal-
ing, því að ákveðið var að skjóta málinu til
konungsnáðar. En kvarnir guðs mala hægt,
og ekkert virðist hafa verið gert í málinu á
árinu. Og þegar voraði, lagðist Helgi aftur í
flakk með tilheyrandi freistingum.
Og 24. okt. 1781 var aftur settur réttur í
Oddgeirshólum yfír Helga. En nú hafði hann
gert sig sekan um sauðaþjófnað. Aðfaranótt
12. október hafði hann stolið tveimur kindum
á Ásgautsstöðum og Hæringsstaðahjáleigu.
Hafði hann fyrst rekið þær í kvíar á Arnar-
hólsstað en síðan út í Skúmsstaðahverfi til
Þorsteins Sigmundssonar. Sagðist Helgi hafa
keypt þær, og slátraði Þorsteinn þeim fyrir
hann.
Helgi viðurkenndi greiðlega að hafa stolið
kindunum og notaði nú tækifærið til þess að
létta á samviskunni. Meðgekk hann smáhnupl
á flakki sínu um sumarið. Þá hefði hann stol-
ið klaufhamri, skaröxi og poka frá Páli Lofts-
syni silfursmið í Mosfellssveit, en Jón í Grafar-
koti hefði tekið það af sér. Málið þótti að
fullu upplýst og var svo kveðinn upp svohljóð-
andi dómur:
„Helgi Guðmundsson, sem með margföldum
og grófum þjófnaði hefur eftir laganna bók-
staf forþénað að kagstrýkjast, brennimerkjast
og erfiða sína lífstíð í jámum í Slaveríinu,
álízt af réttinum fyrir svo aumkvunarlega
manneskju í tilliti til hans sjúkdóms, að það
reglulega laganna straff ei léttilega kunni á
honum exequerast (framkvæmast). Því er
sýslumannsins og meðdómsmanna dómur og
ályktan, að hann fyrir sinn framinn þjófnað á
á og lambi, sem hann nóttina milli þess 11.
og 12. þessamánaðar stolið hefur frá Jóni
Ingimundarsyni á Ásgautsstöðum og Jóni Ing-
imundarsyni á Hæringsstaðahjáleigu samt
annan fyrir réttinum meðkenndan stuld skuli
blífa (vera) í hinu íslenska tugthúsi í 10 ár
til mögulegs erfiðis og forvaringar (geymslu).”
Thodai stiftamtmanni á Bessastöðum mun
hafa flökrað við að framkvæma þennan síðari
dóm, ekki síst að brennimerkja þennan vesal-
ing, útsteyptan í holdsveiki. Hann var talinn
vægðarsamur við afbrotamenn og mildur,
þegar flestir valdsmenn gengu með þær grill-
ur, að hægt væri að uppræta alla glæpi með
nógu þungum refsingum.
Þegar liðið var rúmt 1 og hálft ár frá því
Helgi stal brúna hestinum, skrifaði Thodal
23. ágúst 1782 ítarlega greinargerð til kon-
ungs um mál Helga.
Hún hefst á því, hvernig háttað sé „forsorg-
un” ómaga hér á landi. En ómagar, segir
hann, að séu kölluð munaðarlaus böm, gamal-
menni, „útlifaðir menn” og bæklaðir. Öllum
þessum lýð eigi hrepparnir að sjá fyrir
samvkæmt íslenskum lögum og tilskipunum
konungs. Eigi ómagarnir að setjast niður hjá
bændum um lengri eða skemmri tíma eftir
efnum og ástæðum. Þannig hafi þetta verið
en á síðustu árum sé hér mikil! misbrestur á
orðinn. Nú sé þetta orðið svo, að í stað þess
að börnunum sé séð fyrir uppeldi og þeim
kenndur kristindómur og vinna, séu þau látin
fara á flakk og halda sér uppi á betli. Hann
segir alvanalegt, að hreppstjórar reki munað-
arlaus börn á flakk og segi þeim að fara í
nærliggjandi sýslur og betla.
í tilskipun konungs um húsaga frá 1746
segir, að þeir, sem einhverra orsaka vegna
verði að halda sér uppi á betli, eigi að fá leið-
arbréf frá hreppstjóra eða sýslumanni. Þeir,
sem færu á flakk án slíks leyfis, ætti að reka
tafarlaust heim á sína sveit. Kæmu þeir tvi-
svar passalausir að feijustað, átti að hegna
þeim miskunnarlaust með flengingu.
Flestir ræflarnir, segir Thodal stiftamtmað-
ur, að séu óhæfir til langra ferðalaga og svelti
oft heilu hungri. Freistast þeir því oft til þess
að stela sér ti! viðurværis. En þá sé vægðar-
laust vöndur laganna yfir þeim. Oft séu þess-
ir vesalingar síðan dæmdir í tugthúsið, oft
15—17 ára drengir. Þeir hafa engin heimili
átt og séu hungraðir og máttfarnir og lognist
út af úr vesaldómi og örbirgð. Ein sýsla, seg-
ir stiftamtmaður, að sé verst í þessu efni, að
reka af sér þurfalinga. En það sé Árnessýsla,
sem lengi hafi legið á þessu lúalagi.
Þennan inngang segist stiftamtmaður
skrifa vegna máls Helga Guðmundssonar.
Hann sé vanmeta aumingi, bæklaður á hönd-
um og fótum og hafi þó getað flakkað í Gull-
bringu-, Kjósar- og Borgarfjarðarsýslum mörg
undanfarin ár með vottorð frá hreppstjóra
sínum upp á vasann, að hann sé heiðarlegur
og sannur ölmusumaður Guðs og því verður
gjafa. Fyrir Helga hafi ekki verið séð skv.
lögum, og nú sé árangurinn kominn fram.
Hann hafi verið dæmdur til þess að erfiða í
10 ár í Arnarhólstugthúsi.
Segir hann sýslumann Árnessýslu hafa sent
sér dóminn og beðið sig að framkvæma hann.
Því hafi hann neitað. Honum sé persónulega
kunnugt um ástand Helga, því að hann hafi
oft komið að Bessastöðum til þess að betla.
Segir hann sýslumann sjálfan hafa dæmt
hann óhæfan til að taka út hegningu. Og það
sé óhæfa að dæma þennan bæklaða mann í
hegninarhús vegna þess að framfærslusveit
hans hafi hvorki útvegað honum fastan sama-
stað né séð honum fyrir Iífsviðurværi og þar
með þvingað hann til þess að stela sér til
matar. Því sé hreppstjórinn í raun ábyrgur
fyrir glæp Helga. Sagði hann, að ef Árnes-
sýslubúar haldi áfram að hrekja ómaga sína
út á gaddinn til glæpa og í tugthúsið, þá sé
kominn tími til, að konungur taki þar í taum-
ana.
Gefur stiftamtmaður það ótvírætt í skyn,
að sýslumaður og félagar hans séu með þessu
að smeygja af sér þungum ómaga. Sýslumað-
ur hafi hraðað málinu með því að skjóta því
til Lögþingsréttarins. Og þar hafi mági sýslu-
manns, Magnúsi Ólafssyni, þótt svo mikið við
þurfa, að hann hafi sett aukaþingsrétt 30.
apríl og þar þyngt héraðsdóminn þannig, að
Helgi skyldi kagstrýkjast og þræla í járnum
ævilangt í tugthúsinu í Reykjavík.
Þennan dóm neitaði stiftamtmaður að stað-
festa og fyrirskipaði sýslumanni frekari rann-
sókn málsins. Var málinu skotið til yfirréttar-
þings á alþingi 6. júlí 1782. Þar felldi meiri
hluti dómsmanna þann dóm, að málinu verði
skotið til konungs, hver hegning sé honum
og öðrum slíkum hæfileg og hver eigi að sjá
þeim fyrir lífsviðurværi. En á meðan skuli
Helgi hafa sitt uppihald í tugthúsinu á Arnar-
hóli.
Segir stiftamtmaður, að Helgi sé ekkert
annað en aumkunarverður spítalamatur og
lifandi hræ, sem ekki sé hæfilegt að fram-
kvæma á þá þungu refsingu, sem lögin
ákveða. Rétt sé, að Helgi sé hýddur heima í
héraði, svo sem hans veiki líkami þoli. Síðan
er hreppstjóra eða sýslumanni fyrirskipað að
útvega honum samastað og viðurværi. Verði
hann eftir það neyddur til að fara á flakk og
stela sér til matar, þá skuli honum hegnt og
líka húsbændum hans og þeir sektaðir.
Ekki verður af skjölum séð, hver urðu örlög
þessa örkumla manns. Árið eftir dundu hin
ógurlegu Móðuharðindi yfir landið, þegar
flökkulýður og vanmeta aumingjar hrundu
niður eins og hráviði. Hætt er við að, Helgi
hafi ekki átt langa sögu í þessari tilveru eftir
að almennt hungur var orðið í landinu.
Höfundur er fræðimaður og bankastarfsmaður
á Selfossi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. NÓVEMBER 1991 5