Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1991, Blaðsíða 10

Hellenskar
bókmenntir
Akkilles bindur um sár Patróklosar. Mynd á leirskál frá því um 500 f. Kr.
STEFANÍA
EYJÓLFSDÓTTIR
Mengun
jarðar
Vaknið bræður!
Maður batt sig við símastaur
til að mótmæla
eyðingu frumskóganna
við Amazonfljót
súrefnisforðabúri jarðar
Mannkyn!
sofnið ekki á verðinum
í Getsemane
Sjáið þið ekki að
landið sviðnar
grösin sölna
eyðimörkin sækir á
Osonlagið þynnist
og rofnar við skautin
Skógar visna
Feysknir símastaurar
eru minnisvarði
forðum grænna greina
sem urðu súru regni að bráð
Jöklar bráðna
höfin hitna
fiskar og seiði soðna og kafna
af súrefnisskorti
í menguðu hafi og vötnum
Eiturkóf leggur yfir byggð
í fjörunni farast
fuglar ataðir olíu og grút
Firðir og sandar
orðnir sorphaugar
af braki, pjátri og plasti
Vaknið þið systur og bræður!
Jafnvægi náttúrunnar er
raskað
Erfa niðjar okkar
sviðna lífvana mold??
Neyðum við ættjörðina
er oss hefur fóstrað
til að hrista af sér óværuna
og sporðreisast
í djúpið?
Höfundur er fulltrúi og húsmóðir í
Reykjavík.
eiti höfuðgreina bók-
menntanna eru runnin
frá Hellenum. Harm-
leikur, gleðileikur,
sagnakveðskapur,
söguljóð, hetjuljóð,-
hirðingja- og sveita-
sæluljóðið, ljóðrænn
skáldskapur — allt á þetta uppruna sinn
meðal Hellena, í því formi sem þessi heiti
eru notuð á vesturlöndum. Skáldsagan er
undantekning að nokkru leyti. Það var þó
ekki fyrr en seint, sem letur var myndað,
sem hæft væri til miðlunar þessara verka,
eða ekki fyrr en seint á 8. öld. Egypskt
myndletur og súmerískar fleygrúnir áttu
þá tvö þúsund ára sögu að baki. Fundist
hafa ietraðar leirtöflur frá því um hálfu
árþúsundi f. Kr. í Þebu, Pylos og Mykene og
í Knossos á Krít. Þetta letur er nefnt Line-
ar B. Sumir álíta að þetta hafí verið undanf-
ari grísks leturs og hafi vart verið nothæft
til að miðla öðru en skrám, einföldum laga-
textum og upptalningu nafna og talna.
Talið er að Hellenar hafi gleymt þessu letri
og að þessi miðlunartækni með einföldum
merkjum hafi fallið í gleymsku, en þó er
það ekki ótvírætt, því að í Illionskviðu Hóm-
ers er á einum stað sagt: „skaðvænlegar
jarteiknir, hafði hann rist mörg lífspell á
samanlagt spjald“ (þýðing Sveinbjarnar
Egilssonar), og í enskri þýðingu er talað
um „sinister credential" og „folded tablet“.
Ýmsir fræðimenn telja að hér sé um að
ræða óljóst minni sem varðveist hafi um
letur í munnlegri geymd. Mörgum öidum
síðar voru kviðurnar skrásettar á því letri
sem tekið var upp á Grikklandi. Kenningar
eru um að hið forna mýkenska letur hafi
samt sem áður verið notað að einhveiju leyti
til að letra Hómerskviður.
Bókmenntir voru þáttur grískrar menn-
ingar löngu fyrir daga leturs og bókagerð-
ar, en með fyrsta frumstæða letrinu, því
mýkenska, mátti gera ráð fýrir einhverskon-
ar bókfestu fornra minna og bókmennta.
Eins og víðar voru það lögin sem fyrst
voru bókfest í Hellas og þegar harmleika-
gerð hefst skyndilega í Aþenu þá var brýn
nauðsyn á að hægt yrði að letra leikina,
þeir voru sýndir ekki aðeins í Aþenu heldur
einnig í öðrum borgríkjum.
Bofærð heimild um gríska harmleiki er
til frá 472 f. Kr. með Persum Æskýlosar.
Lítið er vitað um hann fyrir þetta ártal,
vitað er um tvö harmleikaskáld, samtíðar-
menn hans, og vitað er um samkeppni skáld-
anna á Díonýsusarhátíð, sem stofnað var
til á árunum 536-33 f. Kr. Uppruni grískra
harmleika er tímasettur á 6. öld í þeirri
mynd sem varðveist hefur. Kveikjan að þess-
ari gerð bókmennta er mistri hulin og
ágreiningur meðal fræðimanna um forsög-
una. Helstu heimildir um kveikju harmleiks-
ins er að finna í Poetica Aristótelesar og
ritum sem vitna til hans sem heimildar.
Horatius getur þess í Ars poetica að Þespis
nokkur í Attíku hafi stjómað kór á Díonýs-
usarhátíðum og að hann hafi fyrstur tekið
að svara kórnum eða talað til kórsins. Þetta
er talið hafa átt sér stað um miðja sjöttu
öld. Þespis fór síðan til Aþenu og lék þar.
I fyrri leikritum voru tveir leikarar og fjölg-
aði síðan í þijá. Leikarinn — hypokrites —
merkingin er umdeild, skýrandi eða þýðandi
og einnig sá sem svarar. Hann svarar spurn-
ingum kórsins eða útlistar eða þýðir merk-
ingu mýtunnar eða goðsögunnar, en efni
grískra harmleika var að langmestu leyti
goðsögur eða mýtur, sem fyrri alda skáld
höfðu fjallað um. Fyrst og fremst Hómer.
Söngvar kórsins eru því rímaðar mýtur og
oft er uppruninn rakinn ti! blóta Díonýsus-
ar. Orðið tragedía þýðir geitarsöngur. Kór-
inn söng guðinum lof, og geit sem var talin
Eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON
holdtekja guðsins var rifin sundur og neytt
af söngvurunum, síðar var geitin afhent
besta söngvaranum sem verðlaun.
Fyrst í stað syngur kórinn goðsöguna eða
mýtuna, síðan hefst hin leikræna athöfn í
verkum harmleikaskáldanna. Leikararnir
leika atburðina og kórinn skýrir þá eða legg-
ur út af þeim. Inntak mýtunnar eða goðsög-
unnar var barátta manna og guða, aðalper-
sónan hafði brotið gegn vilja guðanna og
þar með raskað jafnvæginu eða lögmálinu,
sem var grundvöllur samfélagsins. Því hlutu
guðirnir að rétta leikinn og refsa hinum
seka.
Það að bijóta lög manna og guða var
dauðasyndin, jafnvel þótt brotið væri óafvit-
andi. Hetjan gat hlotið óblíð örlög, dauða
eða útlegð úr mannlegu félagi. Réttlætið
skyldi ríkja. Persónur harmleiksins eru því
ólíkar persónum harmleikja Shakespeares
að því leyti, að þær voru persónugerðir
goðsögunnar en ekki einstaklingar sem taka
breytingum og bera í sér einstaklingsein-
kenni dauðlegra manna. Áhorfendurnir
þekktu goðsögurnar og þjóðsögurnar sem
voru kveikja harmleikjanna, en skáldin
skerptu boðskap sögunnar og tengdu hann
oft atburðum líðandi stundar og boðskapur-
inn var að réttlætið skyldi ríkja. Harmleik-
irnir voru því pólitískir (pólis þýðir borgríki).
Og þörfin fyrir leikritin var þá biýnni en
fyrr eða síðar vegna þeirra atburða sem átt
höfðu sér stað í aþenskri og hellenskri sögu
samtímans. Það var ekki að ástæðulausu
að Períkles taldi leikana svo þýðingarmikla
að hann tryggði öllum borgurum Aþenu
aðgang. Þeir voru taldir brýn hugvekja fyr-
ir alla borgara ríkisins og áminning um að
varast það sem gat raskað jafnvægi þjóðfé-
lagsins og tryggja með því réttarríkið. Hin-
ar ævafornu mýtur urðu þar með eilífur
boðskapur í meðferð harmleikjaskáldanna.
Orð skulu standa, lög skulu ríkja var boð-
skapur þeirra og dæmin voru harmsár örlög
hetjunnar, hrokinn hefnir sín og eiðrofinn
hlýtur grimmilegar hefndir.
Harmleikirnir urðu því til þess að auka
þegnunum skilning á grunnþýðingu lag-
anna. Lögin voru æðri blóðhefndinni. í Or-
esteiu — „Agamemnon — Sáttafórn — Holl-
vættir“ er þessi boðskapur tjáður af kórn-
um. Sekt og refsing eru höfuðþemu Æsk-
ílosar. Sófókles er talinn hafa skrifað yfir
hundrað leiki. Hann er oft talinn mestur
snillingur þeirra þriggja. Jafnvægi og frið-
semd er inntak þess boðskapar sem hann
flytur, virðing fyrir ríkjandi stjórnarformi,
aþensku lýðræði, er áberandi í verkum hans
og samúð hans með manninum í átökum
guða og manna og baráttu mannsins gegn
örlögum, sem ekki verður vikist undan.
Frægasta verk hans er Ödipus konungur,
Ödipus í Kólonos og Antigóna. Evrípídes
er yngstur skáldanna (480-406). Hann sker
sig frá hinum með því að hirða lítt um hefð-
ir mýtunnar, tekur þær ekki jafn alvarlega
og skáldbræður hans. Hann er efasemda-
maður og gerir oft gys að „heilögum kúm“
samtímans. Hann er oft bitur og nærri því
grimmur í svartsýni sinni og er uppsigað
við þá sem mest hreykja sér, samúð hans
er með þeim fordildarlausu. í leikritum hans
bregður fyrir sléttum smábændum og betl-
unim, sem var ekki tíðkað fram að því í
leikritum. Hann er líklega sá fyrsti meðal
skálda, sem telur konuna fyllilega hlutgenga
í samfélaginu, sama er að segja um þræl-
ana. Hann virðist ekki álíta þá vera „ta-
landi verkfæri" samkvæmt viðteknum skoð-
unum fornaldrar og hatur hans á styijöldum
er einlægt.
Ýmsir telja hann vera heimalegri nú á
tímum en á eigin tíð, hann virðist leitast
við að lýsa mönnunum eins og þeir eru,
e.t.v. þó heldur lakari en efni stóðu til, en
það var algjört nýjabrum í leikritaskáld-
skap. Persónusköpun hans var ekki krufning
og lýsing einstaklingsins fremur en annarra
harmleikaskálda, manngerðir eða týpur voru
persónur hans, en þær voru engu að síður
mannlegar og tilfinningasveiflur þeirra ekki
síður magnaðar en í leikritum síðari alda
meistara. Þó er hann af mörgum talinn
draga upp harmsárasta mynd af persónum
sínum miðað við hin skáldin, vegna þess
að hann notar atburði og aðstæður sem
gætu gerst í samtímanum.
Hið óvænta getur alltaf gerst án sýnilegs
undanfara og það veldur þá oftast skilum
og getur risið hæst og komist lengst niður
í mennskri reynslu og sögu mannheima.
Grísk harmleikagerð reis hæst á undra
skömmum tíma, og ýmsir vilja telja að harm-
leikagerð hafi aldrei náð slíkri reisn. Skáld-
skapurinn er tær og heitur, öll hlutföll verk-
anna fullkomin og kraftur þeirra magnaður
og formið fullkomið.
Islendingar eiga þýðingar hellenskra bók-
mennta á eigin tungu — Hómerskviður
Sveinbjarnar Egilssonar, þýðingar (prósa)
Jóns Gíslasonar á grískum harmleikjum og
nú þýðingu Helga Hálfdanarsonar á grísku
harmleikunum. Þyðendurnir vinna þarft
verk og þáttur þeirra í sögu íslenskra bók-
mennta hefur auðgað og styrkt tungumálið
og orðið hluti þess.
Helgi Hálfdanarson hefur manna best
unnið að þessum störfum á þessari öld,
hefur ekki aðeins þýtt fjölda kvæða hvað-
anæva, einnig öll leikrit Shakespeares og
nú lokið við þýðingu grísku harmleikjanna
á íslenskt ljóðamál. Slík starfsemi verður
seint fullþökkuð.
Grískir harmleikir — Æskýlos — Sófókles —
Evrípides. Ilelgi Hálfdanarson þýddi. Mal og
menning, Reylqavík 1990.
Höfundur er rithöfundur.
10