Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1991, Blaðsíða 5

Úr Þórsmörk.
Á þjóðsagnaslóðum
Strokumaðurinn
í Snorraríki
árið 1789. 'Þó hún aldrei gerði fulla alvöru
úr þeim draumi sínum að hengja seinasta
aðalsmanninn í görnum seinasta prestsins
þá batt hún með tímanum endi á valda-
kerfi hinna kristnu einvalda í Evrópu.
Því fögnum við enn þann dag í dag.
Alræði öreiganna þurfti líka sín trúar-
brögð. Þannig er Heilög þrenningin Marx,
Engels, Lenín til komin. Marxisminn, sem
upphaflega var hálfvegis vísindalegt hálf-
vegis heimspekilegt félagsmálagrufl, fyren
varði orðinn að trúarbrögðum. Sú guðfræði
fékk sitt nafn; var kölluð Marx-Lenínismi
og dugði um tíma sem skálkaskjól fyrir
samviskuangur valdhafanna. En það var
ósveigjanlegur hrottaskapurinn í ritskoðun
kommúnismans sem bar í sér dauðamein
kerfisins als.
Ritskoðunin er eins og skuggi valdsins.
Því skærar sem trúarleg hugmyndafræðisól-
in skín því skarpari verður ritskoðunin. Til-
hneiging als valds er su að sópa óþægilegum
staðreyndum inní skuggann sinn. Gagnsemi
fijálsrar tjáningar er fólgin í fleiru en rétti
höfunda og blaðamanna til að segja sann-
leikann eftir bestu vitund því réttur almenn-
ings til að fá jafnan að heyra allar hliðar
sannleikans, ekki hvað síst þær staðreyndir
sem valdið hefur sópað inní skuggann sinn,
er forsenda þess að fólk nái sambandi við
einhveija heillega veruleikamynd.
Þá erum við komin að stöðu fjölmiðlanna
í þessum besta allra nútímans heima, þ.e.a.s.
skipulagi hins borgaralega lýðræðis. Yfír-
skrift þessarar ráðstefnu er raunar: valdið
og íjölmiðlarnir. Fyrst langar mig þó að
víkja stuttlega að spurningu minni um merk-
ingu Eiffelturnsins.
Hvað þýðir þá Eiffelturninn?
Einsog krossinn táknar kristindóminn
varð Eiffelturninn helgitákn kapítalism-
ans. Þessu laust onyfir mig þar sem ég sat
í stofusófanum og horfði á þennan mann-
lega Eiffeltum á skjánum. Það var ekki
lengur Bush forseti sem þar sat heldur ein-
hver fréttamaður eða þulur í þeim sama
eintóna einkynja einhæfa alþjóðlega stíl.
Þetta er þá stíll valdsins, hugsaði ég.
Vitaskuld! Eiffelturninn merkir í sjálfu sér
ekkert, hann trónir bara þarna og segir:
Ég er Eiffeltum! Þetta er einmitt þaðsem
gerir hann að upphafsstefí módemismans.
Þetta er einmitt það sem gert hefur lokaðan
heim módemismans að ríkjandi stíl hins
borgaralega lýðræðis. Monsieur Eiffel
byggði sinn himinháa tum á ámnum
1887-88 því hann varð að vera tilbúinn á
aldarafmæli borgaralegu lýðræðisbyltingar-
innar ’89. Og honum tókst svona mætavel
að móta grundvallarþversögn lýðræðisins í
stál. Himinhár turninn tjáir í sjálfu sér ekk-
ert nema form sitt en þannig kynnir hann
veröldinni öldungis nýja tilfínningu, hina
ósjálfráðu sjálfshafningu sem er cool voldug
ópersónuleg og vísar fremur til múgsálar
en mannsálar einstaklingsins. Þetta er eins-
og persóna án persónuleika. Þetta er óska-
draumur lýðræðisins um vald án valdhafa.
Og þarna sit ég í stofusófanum, horfi á
sjónvarpsfréttir í stíl framtíðarinnar en
margfrægt módemíst ljóð eftir Gertrud
Stein: The rose is the rose is the rose is the
rose is the rose is the rose ... fer að umt-
urnast í mínum gamla haus og verður eðli-
lega: Eiffelturninn er Eiffelturninn er Eif-
felturninn er Eiffelturninn er Eiffelturninn
er Eiffelturninn ... Alla götu síðan Eiffelt-
uminn var reistur hefur módemisminn skap-
að mörg rismikil verk en samt er innilokun
hans í sinni ósjálfráðu sjálfshafningu af
kynþætti valds og ritskoðunar. Þetta sýnir
sig í auglýsingaiðnaðinum sem er arftaki
módernismans og gerir sig nú að húsbónda
yfir fjölmiðlunum.
I altöðru samhengi hefí ég þurft að horfa
uppá það að Blaðamannafélag íslands er
að breyta afstöðu sinni til ritfrelsis. Félagið
berst ekki lengur, einsog það gerði hér fyrr-
um, gegn aðgerðum ríkisvaldsins til að tak-
marka frelsi hins ritaða orðs. Þvertámóti.
Nú standa blaðamenn föstum fótum í
skugga ríkisvaldsins og styðja málstað
myrkursins. Þessu var á sínum tíma ofur-
lítið erfitt að kyngja. Þangaðtil það rann
upp fyrir mér að þetta var ekki af neinum
persónulegum ástæðum heldur vegnaþeirra
grundvallarbreytinga sem orðnar eru á
stöðu fjölmiðla. Það eru fjölmiðlarnir undir
stjórn auglýsingaiðnaðarins sem hafa breytt
hagsmunum starfsmanna sinna fyrst og
síðan afstöðu þeirra. Mannlegir Eiffelturnar
valdsins eru líka meðal fjölmiðlamannanna.
Fleiri og fleiri klifra nú upp gegnum sjón-
varp og útvarp til metorða og valda yfir
umhverfi okkar. Einn slíkur mannlegur Eiff-
elturn er ráðherrann sem hér var að ljúka
máli sínu áðan og síðar í vikunni er ráð-
stefnugestum boðið til móttöku hjá borgar-
stjóranum okkar nýja sem áður var útvarps-
stjóri. Fjölmiðlar eru núádögum undirseldir
valdinu. Hér í hinum besta af öllum heimum
samtímans heyra þeir guðsélof ekki undir
hrottaskap valdsins einsog hjá kommúnist-
unum heldur undir sjálfshafningardeildina.
Það er munurinn sem við líka skulum gleðja
okkur við. Því veruleikinn er ágengur og
fínnur sér vísast aðra útleið. Að vanda.
Ræða flutt á dönsku, við setningu.X. þings
norrænna fjölmiðlafræðinga í Háskólabíói;
11.08.1991. Isl. þýðing hennar er gerð af höf-
undinum.
Leiðin liggur um Suðurland
og inn í Þórsmörk, ein-
hvetja fegurstu gróðurvin
í óbyggðum landsins og
paradís ferðamanna. Þar
skiptast á fjöll og dalir,
blómgróður og birkiskóg-
ar, jökulvötn og tærir
lækir, en ofar öllu, á þtjá vegu, gnæfa fann-
hvítir jöklar í hátignarlegri ró. En það er
ekki aðeins náttúrufegurðin sem við ætlum
að kynnast að sinni, heldur munum við svip-
ast um á vettvangi þjóðsagna og líta við í
hellinum góða, Snorraríki, efst í Húsadal.
Við ökum austur yfír Markarfljót, en beygj-
um þar út af hringveginum og höldum áfram
eftir fremur lélegum fjallvegi inn með norð-
anverðum Eyjafjöllum, gegnt Fljótshlíð.
Hvarvetna ber stórfenglegt landslag fyrir
augu. Til vinstri gnæfa Tindafjöll og sjálfur
Eyjafjallajökull rís til hægri, en framundan
breiðir Mýrdalsjökull úr sér á hásléttunni
austur af Þórsmörk.
Á leiðinni inn með fjöllunum stönsum við
til að skoða reynitréð fornfræga hjá Naut-
húsagili. Næst gerum við hlé á ferð okkar
hjá Jökullóni til að virða fyrir okkur skriðjök-
ulinn sem steypist líkt og hvítur foss niður
snarbratta hlíðina. Framan af honum brotna
öðru hveiju stórir jakar og sigla um ísbláir
á skolbrúnu jökulvatni lónsins. En við höld-
um áfram og förum yfir Steinsholtsá. Þar
virðum við fyrir okkur fegurð landsins á
Fagraskógi, sem svo heitir, þótt engin hrísla
sjáist þar lengur. Sjálfsagt er að stansa við
Stakkholtsgjá og ganga helst inn í botn
gilsins, því að gjá þessi er ein af tilkomu-
mestu furðusmíðum náttúrunnar. Að því
loknu höldum við inn fyrir Hvanná og erum
þá komin á Goðaland, sunnan Krossár. Þar
er landslag fagurt og fjölbreytilegt, en af
öllu bera þó Básar, skógi vaxnir hvammar
og giljadrög, þar sem félagið Útivist hefur
reist mikinn ferðamannaskála.
En nú höldum við þvert af leið, yfír gijót-
borna vatnsfarvegi og norður yfir Krossá.
Hún er varhugavert vatnsfall sakir straum-
þunga og sandbleytu og sjálfsagt að fara
-að öllu með gát. Þar með erum við komin
í Langadal í Þórsmörk, þar sem Ferðafélag
íslands hefur lengi haft ágætt sæluhús. A
vinstri hönd rís Valahnjúkur og margir
ganga á hann til að njóta stórbrotins útsýn-
is. Að því loknu er gott að fara í skemmti-
göngu yfir í Húsadal, þar sem var manna-
byggð fyrrum. Ef til vill bjó þar Björn í
Mörk eða Björn hvíti Kaðalsson, kunn per-
sóna úr Njálu og bjargvættur Kára Söl-
mundarsonar um skeið. Nú á tímum er aft-
ur komið mikið mannlíf í Húsadal, því að í
mynni hans hefur bílafyrirtækið Austurleið
reist ágæta ferðamannamiðstöð.
Við göngum nú upp úr Langadal og kom-
um þar á dálítinn háls. Þá hallar brátt niður
í Húsadal og þangað liggur leiðin, örskamm-
an spöl niður í hlíðinni er sléttur móbergs-
hamar og tvær til þijár mannhæðir uppi í
honum er hellirinn Snorraríki. Margar þjóð-
sögur eru tengdar Þórsmörk eins og sagan
um Sóttarhelli norðan í Merkurrana og fleiri.
En kunnasta sögnin á þessum slóðum tjall-
ar um strokumanninn Snorra og hellinn
Snorraríki.
Snorri hét maður og trúlega var hann
ungur maður og knár, því að hann var dug-
legur að bjarga sér. Hann hafði stolið ein-
hveiju eða gert eitthvað annað af sér, svo
að hann komst í kast við yfirvöldin. Refsi-
löggjöfín á fyrri tíð var hörð og miskunnar-
laus, svo að Snorri kaus að sneiða hjá vörð-
um laganna og lagði á flótta. En þá var
óðar gerður út mannsöfnuður til að elta
hann uppi og handsama. Þeir vöruðu sig
ekki á því að Snorri var frár á fæti og komst
undan til fjalla. Um síðir barst hann inn í
Þórsmörk og þar komust leitarmenn á slóð
hans. Tókst þeim að umkringja hann og var
ekki annað sýnna en að hann yrði gripinn.
En þá brá hann á það ráð að klifra upp í
helli einn ofarlega í Húsadal. Þar urðu samt
Ieitarmenn' hans varir og tóku þeir það þá
fyrir að setjast um hellinn. Enginn vegur
var fyrir þá að sækja að honum þama, því
að hellirinn liggur nokkuð hátt í berginu
og einn maður gat hæglega varist, þótt
margir sæktu að. Umsátursmenn hugsuðu
sér því að svelta strokumanninn til uppgjaf-
ar. Töldu þeir að vart mundi líða á löngu,
þar til hungrið færi svo að sverfa að honum
að hann gæfí sig fram.
En þetta fór á annan veg en þeir hugðu.
Þarna biðu þeir allan daginn, næstu nótt
og daginn eftir, og ekki lét Snorri sig.
Umsátursmenn skildu ekkert í þessu og
gerðust langþreyttir á að bíða. En þeír héldu
út í von um að Snorri kæmi út á hverri
stundu og gæfist upp. Þegar þetta hafði
gengið til svona lengi, birtist Snorri allt í
einu í hellisdyrum. En hann kom ekki til
að gefa sig fram, heldur kastaði hann vænu
hangikjötslæri niður til þreyttra umsáturs-
manna og bað þá vel að njóta. Við þetta
brá bændum í brún og sögðu nú hveijir við
aðra að líklega mundi vera voniaust að
ætla að svelta manninn til uppgjafar, úr því
að hann væri svo birgur að hann væri far-
inn að gefa þeim af sínum mat. Töldu þeir
þetta tilgangslaust með öllu og héldu hver
til síns heima.'
En það sem þeir vissu ekki var að þetta
læri, sem Snorri henti niður til þeirra, var
hið einasta matarkyns sem hann hafði í
hellinum. Hann greip til þessa ráðs sem
óyndisúrræðis og það dugði vel. Þegar
mennirnir voru farnir, klifraði Snorri niður
úr hellinum og komst undan. Segir ekki
meira af honum, en svo ráðsnjall maður
hlýtur að hafa bjargað sér með ágætum.
En hellirinn var eftir þetta nefndur í höfuð-
ið á þessum fótfráa og ráðagóða stroku-
manni og heitir Snorraríki. Ilöggvin hafa
verið fótspor í bergið og gerð dálítil hand-
föng, svo að flestir geta klifrað upp í hell-
inn, ef þeir hafa sæmilega skó og eru ekki
mjög lofthræddir. Fjölmargir sem komið
hafa á þessar slóðir, hafa rist nöfn sín,
upphafsstafi, ártöl og fleiri áletranir í berg-
ið fyrir neðan hellinn og er forvitnilegt að
stauta sig fram úr því, þegar staðið við hjá
þessum ágæta helli, Snorraríki í Þórsmörk.
Jón R. Hjálmarsson
„Á dögum Víetnamstríðsins og Watergatemálanna tóku fjölmiðlar völdin í nafni
sannleikans. Stíll þeirra var þá knýjandi, nánast innfjálgur, voldugur."
LESBÓK MQRGUNBLAÐSINS 12. OKTÓBER 1991