Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1991, Blaðsíða 9

Sígríðar, sem var á Staðarbakka.
Á þessum tíma voru öll helstu ferðalög
farin á hestum. Elsta barnið var ársgamalt,
en Sigríður var langt gengin með annað
barnið. Reið hún þannig á sig komin í söli
tvær dagleiðir, en barnið fæddist 6 vikum
síðar.
Um leið og hann fékk veitingu fyrir Mel,
fékk Þorvaldur 1.000 kr. í styrk til vetrar-
dvalar í Kaupmannahöfn til að ljúka útgáfu
á hinum forníslensku guðfræðiritum, sem
hann hafði áður unnið að. Kom ritið út
1878 og nefnist Leifar fornra kristinna
fræða íslenskra. Af öðrum ritum Þorvaldar
má nefna nokkrar þýðingar og er þó þýðand-
ans ekki alltaf getið. Enn fremur æviágrip
Jóns Guðmundssonar ritstjóra Þjóðólfs, sem
var kvæntur Hólmfríði Þorvaldsdóttur móð-
ursystur þeirra hjóna. Þá skrifaði hann
greinar í blöð, m.a. ádeilugreinar og ritdóma
undir dulnefninu „Styrbjörn á Nesi“. Ekki
er að efa að hann hefur tekið ákveðna af-
stöðu í ýmsum þjóðmálum. M.a. er að finna
frásögn af andstöðu hans við heimastjórnar-
menn. Beindist sú andstaða einnig gegn
ritsímanum. Þegar ritsímastaurarnir voru
fluttir í land á Borðeyri haustið 1905 er
sagt að Þorvaldur hafí komið þar að og
sagt að staurar þessir væru betur komnir
til helvítis allir nema þrír, sem æskilegt
væri að nota til að hengja á þá Hannes
ráðherra Hafstein, Jón Olafsson ritstjóra
Reykjavíkur og Lárus H. Bjarnason sýslu-
mann Snæfellinga. En slíkar kveðjur voru
fyrirgefnar fúslega, því að „hjartað það var
gott“ eins og haft var eftir Jóni Ólafssyni.
Þorvaldi var mjög annt um meðferð móð-
urmálsins, og hafa sem dæmi verið tilfærð
ummæli hans um grein eftir sr. Friðrik
Bergmann sem nefnist „Sársaukinn í líf-
inu“. Þorvaldur segir svo í bréfi:
„Nafnið eitt saman skemmir í mínum
augum mikið. Ég held að sársauki sé aldr-
ei hafður ííslensku, nema þegar um likam-
leg sárindi ræðir. Þetta sem hann er að
stíma við, sem sársauka í lífinu, getur
ekki verið annað en meinin og bölið. Af
því að mér er illa við útlend orð, þá vil
ég byggja út bæði optimismus og pessim-
ismus sr. Bergmunns, og hafa í staðinn
bölblindni og meinskygni; optimistinn er
bölblindur; hann getr ekki séð bölið, sem
þó er til; pessimistinn er meinskygn; hann
sér ekki, eða vill ekki sjá neitt í heiminum
nema meinin, en það er svo guði fyrir að
þakka, að það er ekki minna af góðu.
Viltu gera þessi orð gjaldgeng þannig
skilin?“
Þegar þessi orð voru rituð voru orðin
svartsýni og bjartsýni enn óþekkt.
Samhliða prestskapnum gafst e.t.v. ekki
mikið tækifæri til fræðiiðkana, en Þorvaldur
var þó ötull við að útvega sér nýjar bækur,
oft með hjálp kunningja sinna. Bókasafn
hans, um 2.500 bindi, var selt á uppboði
að honum látnum. Atorka hans og þekking
fékk hins vegar nýjan farveg á Reynivöllum
og Mel þar sem voru búskaparumsvifin.
Vann að miklum jarðabótum á þeirra tíma
mælikvarða, skurðgrefti og sléttun lands.
Og á hestum hafði hann mikinn áhuga. Af
ýmsum ummælum virðist mér þó mega ráða,
að Sigríði hafi verið sýnna um hagkvæmni
í búskap.
Alls eignuðust þau hjón 10 börn, en ekki
fóru þau varhluta af þeirri sorg sem fylgir
ungbarnamissi fremur en svo margir aðrir
á þeirri tíð. Meðal þess, sem hefur birst á
prenti eftir Þorvald er minningarræða eftir
Ólaf son þeirra, sem lést á þriðja ári árið
1892. Þá voru fimm börn þeirra á lífi, en
tvö böm höfðu þau misst í vöggu, en fyrst
höfðu þau misst elstu dótturina, Gyðríði, 6
ára að aldri. Þá hafði Þorvaldur ekki treyst
sér til að flytja líkræðuna sjálfur, en fengið
til þess Staðarbakkaprest. Niðurlag líkræðu
séra Þorvaldar hljóðar svo:
— Far þú þá í friði héðan út, hugreifr
oleifr! Stutt var leið þín, bæði að tíma og
rúmi, frá vöggu til grafar.
Það er þegar farinn að verða fjölskipað-
ur reiturinn, sem ég á hér skammt frá.
Mig hefir aldrei langað til að deyja, og
ekki heldur enn. En hvenær sem það verð-
ur, þá óska eg að það mætti vera þar, að
mér auðnaðist að hvíla við hlið þína og
Gyðríðar systur þinnar; eins og hitt líka
er mín örugg von, hvað lengi sem eg velk-
ist í heim þessu, þá hafi eg aldrei svo
hrundið frá mér hjartalagi guðs barna,
að mér ekki auðnist að ná samvistum við
ykkur, blessuð börnin mín, til þess með
ykkur að ná þeim þroska í öllu góðu, er
minn margfaldi breiskleikur meinar mér
hér að ná.
Far héðan í fríði drottins!
Eftir þetta átti hann enn eftir að sjá á
eftir Guðnýju dóttur sinni í gröfina, en hún
lést úr berklum tæpra 16 ára.
Séra Þorvaldur féll frá með sviplegum
hætti aðfaranótt 7. maí árið 1906. Frá því

Melstaður í Miðfirði, sem Þorvaldur kaus fremur að kalla Mel.
Mynd eftir Johannes Klein, 1898.
Hjónin á Melstað, Sigríður Jónasdóttir og Þorvaldur Bjarnarson. Myndirnar eru
teknar á Ijósmyndastofu í Reykjavík.
sína og hugðist að reyna að aðstoða hann,
en er prestur tók í ólina, losnaði af hólkur-
inn og hélt þá sinn hvomm hluta svipunn-
ar, prestur ólinni og Jón skaftinu.
Klukkan 3 um nóttina kom Jón heim að
Hnausum og voram þá báðir hnakkhestar
þeirra félaga komnir þangað á undan hon-
um. Sagði hann frá slysinu, en vegna ásig-
komulags síns gat hann enga grein gert
fyrir því, hvar í ánni þetta hefði orðið. Sofn-
aði hann síðan út frá hálfsagðri sögu.
Heimamenn bragðu við skjótt og fóru að
leita, en fundu ekkert. Daginn eftir fanst
prestur svo helfrosinn í vökinni. Hélt hann
á svipuólinni í hendinni og hafði breitt káp-
una fram yfir axlir sér. Vökin, sem prestur
fanst í, var mjög lítil, en nokkru ofar var
önnur vök stærri, sem ætlað var að hestur-
inn hefði farið í. Milli vakanna var ekki
meira bil, en sem svaraði beislistaum. Hand-
leggir og herðar stóðu upp úr vatninu, en
skörin hafði sigið nokkuð undan olnbogun-
um og hvilftin, sem við það myndaðist fylst
af vatni og krapi, því um nóttina var norð-
an kafald og allmikið frost. Mátti sjá að
prestur hafði ætlað að hefja sig upp úr
vökinni, en ekki tekist, en getað haldið sér
á skörinni þar til fötin frasu við ísinn. Þeg-
ar komið var að, hafði fent yfir og sást
ekki nema húfan.
Þannig lauk þá æfi þessa merkilega
manns. Ekki verður með vissu sagt, hvers
vegna hann valdi þessa örlagaríku leið yfir
ána. Segja sumir, að hann muni vegna ofur-
kapps síns að koma samferðamanni sínum
heim, en hann átti heima skammt frá ánni
hinum megin, ekki hafa gætt varúðar gagn-
vart ísnum, en aðrir ætla, að hann hafi sjálf-
ur einnig verið nokkuð við vín, og þess vegna
ekki dottið í hug, að ísinn kynni að vera
viðsjáll.
Þetta var, eins og áður er sagt, aðfara-
nótt 7. maí 1906 og var sr. Þorvaldur þá
tæpra 66 ára gamall, og hafði verið prestur
38 ár.“
Fáir munu nú á dögum, sem muna Þor-
vald. Þannig var faðir minn, sem er elstur
barnabama hans, aðeins 4 ára er þetta
varð. Sigríður bjó hins vegar lengi með
börnum sínum á Barði og var orðin 92 ára
er hún lést árið 1942. Eru margir sem
muna hana.
Víða er að því vikið, að séra Þorvaldur
hafi ekki verið á réttri hillu sem prestur í
sveit á Islandi. Það er jafnvel orðað svo,
Altaristafla í Melstaðarkirkju frá því
um 1800, en gerð upp á síðasta ári af
Ólafi Jónssyni til minningar um þau
hjón, Sigríði og Þorvald.
segir svo í minningargrein Þorvaldar Kol-
beins í Vísi 1960.
„Vorið 1906 reið sr. Þorvaldur sem oftar
norður á Blönduós í félagslegum erindum
fyrir sveitunga sína. Þegar hann hélt heim-
leiðis, var í för með honum frændi hans,
er Jón hét og var bóndi þar í austursýsl-
unni. Þeir fóru frá Hnausum í kalsaveðri
sunnudaginn 6. maí síðdegis og ætluðu á
ís yfir Hnausakvísl, en svo er Vatnsdalsá
nefnd þar sem hún rennur niður á Hnaus-
um. Ætluðu þeir að stytta sér leið með því
að ríða yfir kvíslina í ísnum, í stað þess að
fara á Skriðuvaði nokkra ofar. Prestur hafði
tvo hesta, annan söðlaðan en hinn lausan.
Teymdi hann lausa hestinn á undan út á
kvíslina, en á miðri kvíslinni brast ísinn og
féllu þar báðir niður, prestur og reiðskjót-
inn, og týndist þar hesturinn. Sagt er að
Jón bóndi væri mjög undir áhrifum áfengis,
er þetta gerðist. Hann rétti presti svipuól
að það sé harmsaga hve miklar gáfur hans
fengu lítt að njóta sín. Ég tel ástæðu til
að staldra aðeins við þetta mat. Ég tel að
við afkomendur þeirra hjóna getum vel leyft
okkur að vera á öðru máli. Það er einmitt
>essi veruleiki, sem hefur átt hlut í að skapa
okkur. Vissulega má vænta þess, að Þor-
valdur hefði getað lagt mikið af mörkum
við rannsóknir á fornum heimildum íslensk-
um líkt og Björn ÞorsteinSson dóttursonur
hans síðar. En það var líka hið mesta gleði-
efni, að slíkur lærdómsmaður skyldi sitja
prestsetur í þjóðbraut og áuðga menningu
sveitar sinnar. Að þeir útlendingar, sem
ferðuðust um landið, skyldu geta rætt við
prestinn á þjóðtungu sinni, enda er hans
getið í ferðabókum. I einni þeirra segir, að
margir erlendir ferðamenn hafi notið af
lærdómi hans og þekkingu, einkum hafi
náttúrufræðingar mikið álit á honum, því
að hann sé fróður um margt, einkum jurta-
gróður.
Áður er getið frumkvæðis Þorvaldar um
ræktun, sem óefað hefur haft áhrif um
nágrennið, en ekki er minna um vert hvað
heimili þeirra hefur auðgað mannlífið hér
um slóðir. Kom þar m.a. til hjálpfýsi þeirra
og örlæti.
Svohljóðandi persónulýsingu er að finna
í heimildum:
„Minnisstæðastur verður hann fyrir
gáfur sínar og glaðværð. Hann var ör og
alls ekki orðvar, en um leið svo einkar
drenglyndur, hreinskilinn og einlægur, að
hann var hugljúfi allra sem honum kynnt-
ust að mun. Hjálpfús var hann og hinn
mesti greiða- og gestrisnismaður. Og eigi
kom mannúðaríundin síst fram við skepn-
urnar og voru hestar hans mesta yndi.
Hvar sem hann kom var hann hrókur alls
fagnaðar og fróðleiks í samræðum; einn
af þessum fáu sérkennilegu mönnum, sem
verulegur er svipur og bragð að, fremur
ófríður og ekki vel vaxinn, en augunum
gleymir enginn og hreiminum í rödd og
hlátri. “
(Óðinn 1910, bls. 13.) „Drenglundaður var
hann mjög, tryggfastur vinur vina_ sinna,
fróður og skemmtinn í samræðum. Á árinu
1905 lá síra Þorvaldur þungt haldinn í
lungnabólgu en náði sér þó furðuvel aftur
og var enn ern og léttur í fasi, enda alla
ævi grannur, léttur í fasi og hvatlegur.“
(Sighvatur Borgfirðingur.) „Félagslyndur
var hann og framfaragjarn, áhugasamur
um jarðbætur og aðrar búnaðarframkvæmd-
ir, en fésæll eigi að því skapi.“ (ísafold
1906, bls. 126.)
Þess er getið, að hjónaband þeirra hjóna
hafi verið farsælt, enda Sigríður ágæt kona
og umhyggjusöm. Sagt er að þegar Þorvald-
ur talaði um hana við vini sína hafi hann
jafnan endað á þessum orðum: „Hún er
perla hún Sigríður mín, hreinasta perla.“
Meðal afkomenda séra Þorvaldar og Sig-
ríðar hefur verið ákveðið að færa Melstaðar-
kirkju minningargjöf. Um er að ræða að
gera upp forna altaristöflu, sem ekki hefur
verið notuð frá því að kirkjan fauk árið
1942. Þetta er dönsk altaristafla með vængj-
um frá 18. öld. Þar er máluð á tré mynd
af ummyndun Jesú á fjallinu. Verkið mun
verða unnið næsta haust í umsjón Þjóðminj-
asafnsins og verður taflan síðan afhent
kirkjunni.
Höfundur starfar á Rannsóknarstofnun
landbúnaðarins og hefur lagt stund á búvísindi
og tölfræði.
LESBÓK MOR6UNBLAÐSINS 12. OKTÓBER 1991 9