Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1991, Blaðsíða 4

UMHVERFISSLYS
Aralvatnið er að hverfa
Séð úr lofti líkist þurr botn Aralvatnsins landslag-
inu á tunglinu. Ekkert jurta- eða dýralíf er sjáan-
legt. Jafnvel á votlendinu umhverfis leifar vatns-
ins er sjaldgæft að sjá einstaka pelikana eða
villiönd, þótt slíkt votlendi ætti, ef allt væri með
Eftir 20 ár kann svo að
fara, að eitt af stærstu
stöðuvötnum heimsins,
Aralvatnið í
Sovétríkjunum, verði
aðeins til á gömlum
landabréfum. Þar er
þegar orðið eitt
geigvænlegasta
umhverfísslys af völdum
manna í allri sögunni.
Vistfræðilegur og
efnahagslegur kostnaður
vegna þessa slyss, kallar
þegar í stað á tafarlausar
aðgerðir, en spurningin
er: Geta Sovétríkin
brugðist við eins og með
þarf?
Eftir
LESTER R. BROWN
felldu, að vera iðandi af lífi.
Fiskiþorp sem eitt sinn stóðu á vatnsbakk-
anum eru nú yfirgefin og standa í margra
km fjarlægð frá vatninu sem stöðugt hörfar
undan. Líkt og yfirgefnir námubæir í hinu
villta vestri kalla þeir fram í huga manns
myndina af deyjandi vist- og hagkerfí.
Aralvatnið er í orðsins fyllstu merkingu
að gufa upp fyrir augum okkar. Vatnið úr
ánum Amu Darya og Syr Darya, sem eiga
upptök sín í jöklum í norðurhluta Afganist-
ans og Kirghizia og féllu í hina geysistóru
lægð í hinum sovéska hluta Mið-Asíu og
mynduðu Aralvatn, er nú notað til vökvunar
á ræktarlöndum umhverfis það.
Amu Darya hverfur algjörlega áður en
hún nær að renna út í vatnið og Syr Darya
er aðeins smá lækur þegar hún kemst á leið-
arenda.
Þar sem aðrennslið er nánast horfið
skreppur stöðuvatnið saman undir brenn-
heitri sólinni í þessari hálfgerðu eyðimörk.
Forstöðumaður vísindastofnunar sovéska
landfræðifélagsins, V.M. Kotlakov, gerir
grein fyrir þessu vandamáli í tímaritinu
„Environment" (Umhverfísmál) á sl. ári.
Vatnsborðið hefur lækkað um 13 m á síðst-
liðnum 30 árum, segir hann, vatnsmagnið
hefur minnkað um 66% og yfirborðið um
40%.
Núverandi strönd vatnsins er í nálega 45
km fjarlægð frá borgum sem áður stóðu á
vatnsbakkanum. Ef áfram heldur sem horfir
mun vatnið hverfa að mestu leyti á næstu
einum til tveimur áratugum og aðeins vera
til á gömlum landabréfum sem landfræðileg-
ar minjar.
Dauðastríð vatnsins hófst 1960. Á því ári
komst í framkvæmd Aralvatnsáætlunin sem
var metnaðarfull efnahagsáætlun sem gerði
ráð fyrir að breyta óræktarlandi í baðmullar-
ræktarbelti Sovétríkjanna.
Miklir skurðir voru grafnir til þess að
veita úr Amu Darya og Syr Daria yfír eyði-
mörkina. Áveitusvæðið stækkaði á tæpum
áratug um 100% og varð um 17 milljón
ekrur að stærð eða helmingi stærra en rækt-
arland í Kaliforníu. Baðmull er ræktuð á
helmingi þessa lands, á hinum helmingnum
eru ræktuð hrísgijón, korn, ávextir, græn-
meti og skepnufóður.
Fyrstu ár áætlunarinnar voru vel heppnuð
að mati Moskvuvaldsins. Kvótamir fyrir
baðmullarframleiðslu og matvælaframleiðslu
voru fylltir eða farið fram úr þeim ár eftir
ár. Svæðið umhverfis Aralvatn varð aðal-
framleiðslusvæði landsins sem sá öðrum lýð-
veldum fyrir baðmull og ferskum matvælum.
Tekjur hinna fimm ríkja sem eru á þessu
svæði jukust jafnt og þétt. En vökvunin sem
fékk eyðimörkina til þess að blómstra og
tekjumar til þess að aukast hefur hrundið
af stað hörmulegri atburðarás sem fyrst kom
fram í lækkun vatnsborðsins á Aralvatni og
minnkandi fiskveiðum. Nú ógna umhverfis-
áhrifin vegna þessa efnahagsafkomu þessara
héraða, en hún er einnig í hættu vegna
mikillar fólksfjölgunar þar.
FlSKUR Á ÞURRU LANDI!
Borgin Muynak, sem áður var aðal fiskiðn-
aðarmiðstöð svæðisins, er nú sem fískur á
þurru landi í margra kílómetra fjarlægð frá
vatninu sem hún byggði tilveru sína á. Á
síðari hluta 6. áratugarins veiddust meira
en 50 þúsund tonn af nytjafiski, sem aðal-
lega var landað í Muynak. Sextíu þúsund
manns höfðu atvinnu af fískveiðum og fisk-
vinnslu á svæðinu. Snemma á níunda ára-
tugnum hafði aukið saltmagn vatnsins drep-
ið 20 af 24 tegundum nytjafiska, er þar var
að finna. Með fiskinum hurfu fiskveiðarnar
og fiskvinnslan. Fljótlega eftir að vatnið tók
að lækka var grafinn „skipaskurður" frá
borginni út í vatnið en allt kom fyrir ekki.
Til þess að koma í veg fyrir stjórnmála-
lega ókyrrð á svæðinu ákvað stjórnin í
Moskvu að flytja fisk frá Eystrasaltslöndun-
um þangað um 3.000 km veg svo hægt
væri að halda fiskvinnslunni gangandi. Það
er vafasamt að þetta fyrirkomulag lifi af
umskiptin til markaðsbúskapar, sem lofað
er í umbótaáætlunum Gorbatsjovs.
Þegar flogið er yfír vatnsborðið í 'attina
að Muynak yfir siglingaleið fiskibátanna ber
fyrir augun átakanlegasta einkennið um
efnahagslega hnignun svæðisins; skipakirkj-
ugarðurinn. Hér er hinsti hvílustaður fjölda
skipa er áður sóttu gull í greipar Aralvatns.
Einnig má hér og þar sjá ryðgandi skips-
skrokka skipa sem áður sigldu á milli borg-
anna á ströndinni að flytja fólk og vörur.
„Saltbylur Og
SALTRIGNING“
Til skamms tíma hefur útlendingum ekki
verið leyft að koma þarna og kanna ástand-
ið. Landfræðingurinn Philip Micklin var með-
al fyrstu erlendu vísindamannanna sem
fengu leyfi til þess að heimsækja landsvæðin
umhverfis Aralvatn. Niðúrstöður af athug-
ununum birtust í grein hans í tímaritinu
„Science" 1988. Þar fengu vesturlandabúar
fyrst vitneskju um umfang umhverfisslyssins
sem þarna var orðið. Mynd sem fylgdi tíma-
ritsgreininni vakti a.m.k. eins mikla athygli
og frásögnin. Á myndinni gaf að líta langt
hvítt „ský“ sem myndast hafði við suðaustur-
strönd vatnsins. Það geisaði saltbylur.
Um leið og vatnið minnkar skilur það
eftir sig stór svæði, sem eru þakin saltlagi
þar sem enginn gróður þrífst. Á hveiju ári
þyrlar vindurinn upp 90 til 140 milljón tonn-
um af sandi og salti. Salt frá Aralsvæðinu
berst allt frá suðvestur Rússlandi til jökl-
anna í Afganistan þar sem Amu Darya á
upptök sín.
Saltúrfellið hvort sem það berst með vind-
um eða regni er að breyta efnasamböndum
í jarðveginum þannig að uppskeran minnkar
í mörg hundruð km íjariægð frá vatninu.
Það má segja að Sovétríkin njóti nú hins
vafasama heiðurs að hafa bætt nýju fyrir-
bæri á listann yfír umhverfisvandamál jarð-
arinnar; saltrigningu.
ÓNÝTT RÆKTARLAND
Ein af helstu hættunum, sem fylgja vökv-
un lands með áveitum eins og hér um ræð-
ir, er fólgin í því að vatnið hripar niður í
jarðveginn og hækkar yfirborð jarðvatnsins
smám saman. Ef jarðvatnið er u.þ.b. 60 sm
undir yfirborði jarðvegsins geta plöntur með
djúpsæknar rætur ekki þrifist í vatnssósa
jarðveginum. Þegar jarðvatnið er u.þ.b. 30
sm undir jarðveginum byijar það að gufa
upp og saltlag verður eftir í jarðveginum.
Þetta enda svo með því að saltlagið verður
svo þykkt að það hefur eiturverkanir á jurt-
irnar, þannig að uppskeran minnkar í upp-
hafí og að lokum verður landið óræktanlegt.
Ef eðlilegt frárennsli hefði verið fyrir
hendi eða því hefði verið komið upp sam-
hliða skipulagningu á áveitusvæðunum, hefði
verið hægt að komast hjá saltútfellingunum
í jarðveginum. Eins og víða annars staðar í
heiminum var þessu ekki til að dreifa. Sem
dæmi má nefna hnignun hinnar fornu menn-
ingar í Mesópótamíu og einnig má hér nefna
ræktarlönd í Kaliforníu sem dæmi um minnk-
andi afrakstur af vökvuðu gróðurlendi.
Upplýsingar frá Aralsvæðinu benda til
þess að saltútfelling í jarðveginum sé meiri
og verri en á nokkrum öðrum stað í heimin-
um.
Ef baðmull er notuð sem mælikvarði á
afkastagetu ræktarlands á Aralsvæðinu,
kemur í ljós að hún var mest árið 1979.
Síðan hefur hún dregist saman um 15% þrátt
fyrir róttækar tilraunir til þess að auka fram-
leiðsluna. Verði ekkert að gert nú þegar til
þess að snúa þessari þróun við mun afrakst-
urinn af landinu halda áfram að dragast
saman og sennilega verður landið ónýtt til
ræktunar. Það er ekki erfitt að gera sér í
hugarlund hvernig efnahagsafkoma íbúa
svæðisins verður, en þeir eru u.þ.b.
32.000.000 talsins.
Um leið og Aralvatnið dregst saman hef-
ur það áhrif á loftslag í Mið-Asíu. Hið geysi-
mikla vatnsmagn var áður nokkurs konar
hitajafnari sem dró úr hinum mikla vetrar-
kulda og sumarhita. Nú virðist þetta vera
að breytast. Sumrin eru orðin heitari, veturn-
ir kaldari, vorfrostin eru seinna á ferðinni
og haustfrostin fyrr. Ræktunartíminn hefur
m.ö.o. styst og loftrakinn hefur minnkað.
Gögn frá veðurathugunarstöðinni í
Kugrad, sem er borg 100 km fyrir suðaust-
an Aralvatn, sýna að meðalhitinn í maí á
árunum 1960-1980 var 3°C hærri en árin
1935-60. Meðalhitinn í október var nálægt
1°C lægri en áður. Ræktunartíminn hefur
styst um 10 daga og á vissum svæðum hef-
ur fólk neyðst til að gefa baðmullarræktina
upp á bátinn og hefja þess í stað hrísgijóna-
rækt, en þau eru fljótvaxnari en baðmull.
Heilsuspillandi
Hliðarverkanir
Baðmullin er harður húsbóndi. Hún er
elxtri aðeins kröfuharðari um vatn en flestar
aðrar nytjaplöntur. Ræktun hennar krefst
einnig meiri notkunar á skoroýraeitri. Það
virðist vera landlægur hugsunarháttur sovét-
búa, að ef lítið magn er gott, þá sé mikið
miklu betra. í samræmi við það er eiturnotk-
unin óhófleg. Ekki nóg með það. Til þess
að auðvelda uppskerustörfin eru baðmullar-
plönturnar sprautaðar með eitri sem eyðir
laufblöðunum áður en uppskeran hefst.
Ibúar á Aralvatnssvæðinu er nú farnir að
greiða tollinn af þessu. Þar eð lægðin, sem
Þannig var draumurinn: Sífelld framleiðsluaukning með því að beina fljótunum í áveituskurði. Afleiðingarnar: Alltof hátt
jarðvatn, alltof mikil selta í jarðveginum, uppskerubrestur - og á sama tíma þornar Aralvatnið upp.