Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.1990, Blaðsíða 7

talar um að „gera eftir dæmum hvatra
manna“ sem er ekki fjarri eggjan Gissurar
„að leita sér vaskra manna dæma“. Gissur
hagar orðum eins og konungur sem minnir
úndirmenn sína á skyldur við höfðingja sinn
(„vil ég eigi að þér hafið mig á á spjótsodd-
um fyrir yður“) og um leið gefur hann í
skyn völd sín til að umbuna þeim fyrir góða
frammistöðu („ég skal yður eigi fjarri stadd-
ur ef þér dugið vel“). Nú eiga Sunnlending-
ar norður í Skagafirði að líkjast þeim vösku
mönnum sem studdu Sverri konungtil valda,
og í þeirri samlíkingu er vitaskuld fólgin
sú hugmynd að Gissur sjálfur hafi óskorað
vald yfir sínum mönnum. En ræðan sýnir
einnig afstöðu Gissurar til andstæðinga
sinna, sem hann kallar óaldarflokka og læt-
ur þar með að því liggja að þeir séu utan
við lög og rétt, uppreisnarmenn gegn þeim
réttbornu höfðingjum sem eiga að fara með
völd. Nú rifjast upp fyrir lesenda formáli
Sverris sögu (í Flateyjarbók) sem segir að
Sverrir „eyddi og niður braut hvern óaldar-
flokk þann er honum reis á móti“.
Samanburður við ræður Sverris konungs
sýnir náinn skyldleika með orðum þeirra
frænda og hugmyndum; samá áherslan á
vaska framgöngu og góðan orðstír. Þess
má geta að Sverrir lýkur sumum ræðum
sínum með svipuðum bænarorðum og Giss-
ur: „Og gæti guð til.“ „Nú gæti guð til og
hinn helgi Ólafur konungur." „En gæti guð
allra vor.“ Þegar fjallað er um herhvöt Giss-
urar er rétt að minnast einnar ræðu í Sverr-
is sögu (147. kap.) þar sem konungur lætur
orð falla á þessa lund: „Væntum vér enn
sem fyrr af yður góðrar fylgdar, sem eg
ætla fá dæmi til munu finnast að menn
hafi betur fylgt sínum konungi," sem eru
sambærileg við ummæli Gissurar: „Leitið
yður nú heldur vaskra manna dæma, þeirra
er vel ,fylgdu Sverri konungi eða öðrum
höfðingjum, þá er æ uppi þeirra frægð og
góður röskleikur. “ Síðasta setningin minnir
á ummæli Sverris í einhverri frægustu ræðu
hans, og er rétt að birta þaðan dálítinn
sprett til áminningar um þann hetjuskap
sem konungar og aðrir hertogar brýndu
fyrir mönnum sinum:
Svo sagði og einn búandi er hann fylgdi
syni sínum til herskipa og réð honum ráð,
bað hann vera hraustan og harðan í mann-
raunum. „Lifa orð lengst eftir hvern, “ sagði
hann. „Eða hvemig mundir þú hátta, ef þú
kæmir í orrustu og vissir þú það áður að
þar skyldir þú falla?“
Hann svarar: „Hvað væri þá við að spar-
ast að höggva á tvær hendur?
Karl mælti: „Nú kynni nokkur maður það
að segja þér með sannleik, að þú skyldir
eigi þar falla.“
Hann svarar: „Hvað værir þá að hlífast
við að ganga fram sem best?“
Karl mælti: „I hverri orrustu sem þú ert
staddur, þá mun vera annaðhvort, að þú
munt falla eða braut komast, og ver því
fyrir því djarfur að Allt er áður skapað.
Ekki kemur ófeigum í hel. Og Ekki má feig-
um forða. í flótta er fall verst. “
Hákoni gamla þótti svo mikið koma til
þessarar ræðu hans Sverris afa síns að
hann vitnaði í hana í ávarpi ti manna sinna
áður en hann fór að Skúlá hertoga rétt fyr-
ir páska árið 1240:
Hér eftir hvatti hann liðið og sagði þeim
dæmisögu þá er Sverrir konungur var vanur
að hafa: Karl spurði son sinn: „Hversu
muntu duga, ef þú kemur í orrustu og veist
þú víst að þar skaltu deyja?" Karlsson svar-
aði: „Hvað mun þá tjá annað en beijasf sem
fræknilegast og falla með sæmd?“ „Nú
væri svo,“ segir karl, „að þú vissir víst að
þú skyldir brott komast.“ Hann svarar:
„Mundi þá eigi höfuðnauðsyn að duga sem
drengilegast?"
3
Fyrir Örlygsstaðabardaga dreymir Gissur
að Magnús biskup föðurbróðir hans kæmi
að honum og segði: „Standið þér upp,
frændi,“ sagði hann, „eg skal fara með
yður.“ Kolbeini unga þykir þetta vel dreymt,
enda segir Gissur sjálfur: Betra þykir mér
dreymt en ódreymt. Það ber vitni um hroka
Gissurar að hinn látni biskups fer að þéra
bróðurson sinn í draumnum, rétt eins og
þar væri um jarl eða konung að ræða. Að
öðru leyti minnir atvikið á Sverri konung
sem dreymir Ólaf helga; síðan hugleiddi
hann drauminn, þótti betra dreymdur en
eigi. Um annan draum Sverris segir ákveð-
ið öllum þótti betra dreymdur en eigi. Að
vísu bregður svipuðum hugmyndum fyrir
víðar. ólaf Tryggvason dreymdi Martinus
biskup og þótti honum betra en eigi dreymt.
Hér er auðsæilega um skyldleika sagna að
ræða; hugsanlegt er að suni atriðin í Islend-
inga sögu sem virðast draga dám af Sverr-
is sögu séu raunar komin frá Sturlu sjálf-
um, enda þekkti hann mætavel bæði Sverr-
is sögu og aðrar frásagnir af norskum kon-
ungum.
4
Sverris saga var síðasta ritið sem Hákon
gamli heyrði í lifanda lífi, en hún var lesin
yfir honum nætur og daga jafnan er hann
vakti í banalegu sinni í Orkneyjum. Þeim
lestri var lokið rétt fyrir miðnætti laugar-
daginn 15. desember 1263, og stundarkorni
síðar „kallaði almáttugur guð Hákon kon-
ung af þessa heims lífí,“ segir Sturla Þórðar-
son á sínum stað. Á hinu getur lítill vafí
leikið að Sverris saga hlýtur að hafa verið
ein af þeim bókum sem Hákon hefur kynnst
þegar í æsku. Hákon var settur til bókar
átta vetra að aldri, en rétt um það leyti
andaðist Karl Jónsson ábóti á Þingeyrum
og höfundur Sverris sögu og mun hún hafa
verið fullrituð, hvort sem karl hefur gengið
frá henni sjálfur eða einhver annar. Faðir
Hákonar lést áður en drengurinn fæddist,
og óx hann uypp með Birkibeinum og nán-
ustu niðjum Sverris. Hér er þarflaust að
spyija að sökum; með slíku fólki hefur
Sverrir saga verið í hávegum höfð, enda
gætir áhrifa hennar í fari Hákonar. Hákon
hefur tekið afa sinn að ýmsu leyti til fyrir-
myndar, enda voi-u tilteknir hlutir svipaðir
með þeim, þessum tveim munaðarleysingj-
um sem urðu einvaldsherrar yfir Noregi
öllum. Þótt hann hefði mikið dálæti á frönsk-
um riddarasögum, þá hefur hugur hans
vafalaust staðið öllu meir til þeirra konunga-
sagna sem fjölluðu um forfeður hans og
forvera.
Sverris saga mun að öilum líkindum vera
einna mest siðspillandi af fornritum okkar,
og veldur einkum því ofstæki \pg ósvífni
söguhetjunnar. Sverrir setur sér úngum það
markmið að verða einvaldur yfir Noregi og
stefnir þangað af miskunnarleysi og fá-
dæma hörku. Ræður hans flytja magnaðan
áróður og skýra hugsjón hans að heita má
til hlítar. Hann vinnur ríkið undir sig ekki
einungis með oddi og eggju, heldur einnig
með orðum og áróðri. Sennilegt má telja
að Sverris saga hafí átt óbeinan þátt — og
þó drýgri en hægt sé að gera sér grein fyr-
ir — í sjálfstæðistapi íslendinga, enda var
Hákon gamli ekki eini aðdáandi Sverris sem
þar kom við sögu, heldur mun Gissur Þor-
valdsson einnig hafa verið innblásinn af
kenningum Sverris og afrekum. Vafalítið.
mun Gissur hafa alist upp við þá húgmynd
frá blautu bamsbeini að hann væri skyldur
norskum konungum. Langafi hans Jón
Loftsson (d. 1197) var dóttursonur Magnús-
arberfætts (d. 1103), sem varlangafi Sverr-
is konungs (d. 1202). Seint á tólftu öld,
þegar Sverrir situr á konungsstóli, orti
óþekkt skáld kvæðið Noregs konungatal til
heiðurs Jóni Loftssyni. Ungum höfðingja-
syni á borð við Gissur mun ekki hafa liðið
úr minni slík kyngöfgi. Hitt mun ekki hafa
spillt fyrir áhuga Haukdæla á norskum kon-
ungum að Gissur Hallsson (d. 1206), afi
Gissurar Þorvaldssonar, var stallari Sigurð-
ar munns (d. 1155), föður Sverris konungs.
5
Fróðum mönnum hefur löngum fundist
sem sannast hafi á Gissuri Þorvaldssyni
spakmælið oft verður örgum eins vant á
tug, og hafa þeir ráðið slíkt af ummælum
Sturlu Þórðarsonar í íslendinga sögu, ein-
mitt á þeim stað er greint hefur verið frá
því' að Hákon gamli gaf honum jarlsnafn:
„Þá skorti Gissur jarl vetur á fimmtugan .
En þá skorti hann vetur á fertugan er hann
gekk suður, vetur á þrítugan er Orlygsstaða-
fundur var, vetur á tvítugan er hann gerð-
ist skutilsveinn." Merkilegt má það teljast
að hamn er ekki nema nítján ára þegar
Hákon gerir hann skutilsvein sinn, sem
þótti mikil vegsemd ungum manni. En hér
er rétt að hyggja betur að öðrum atburðum.
Vorið .1224 hermir Sturla að þeir Snorri
Sturluson og Þorvaldur Gissurarson „ bundu
vináttu sína með því móti að Gissur sonur
Þorvalds skyldi fá Ingibjargar dóttur
Snorra, en Þorvaldur skyldi eiga hlut að við
Hallveigu Ormsdóttur að hún gerði félag
við Snorra og fara til bús með honum."
Brúðkaup þeirra Gissurar og Ingibjargar
var haldið í Reykholti um sumarið. „Var
það hin virðulegasta veisla og með hinum
bestu föngum er til var á íslandi." Einn
brúðkaupsgesta var Magnús Skálholtsbisk-
up, föðurbróðir Gissurar, og er það athygli-
sVert að höfðingjanum Þorvaldi Gissurarsyni
var mikið í mun að biskup væri í þessu
brúðkaupi. Með því að Gissur var fæddur
1209 þá hefur hann setið brúðkaup sitt
furðu ungur, einungis fimmtán vetra að
aldri. Freistandi er að gera ráð fyrir því 'að
Þorvaldur í Hruna hafi sóst eftir mægðum
við Snorra fyrir þá sök hve mikill höfðingi
hann var að völdum og auði. Þó kann ein
sérstök ástæða að hafa riðið baggamuninn.
Árið 1-220 gerðu þeir Skúli jarl og Hákon
konungur (síðar nefndur hinn gamli Snorra
skutilsvein sinn og lendan mann; því mun
Skúli hafa ráðið enda er Hákon ekki nerha
sextán ára gamall, þegar þetta verður. En
einmitt um þetta leyti vildi jarlinn fara her-
för til íslands í hefndar skyni fyrir það til-
tæki Bjamar Þorvaldssonar (bróður Giss-
urar) að láta taka norskan farmann af lífí
norður í Miðfírði. Snorri fær talið jarl frá
þessum ósköpum, en lofar í staðinn að „leita
við íslendinga að þeir snerist til hlýðni við
Noregshöfðingja. Snorri skyldi senda utan
Jón son sinn og skyldi hann vera í gíslingu
með jarli að það entist sem mælt var ... “
Með brúðkaupi sínu 1224 verður Gissur
því dótturmaður þess höfðingja sem einn
allra íslendinga þá var „skutilsveinn" og
„lendur maður“ norska konungsvaldsins.
Þegar Gissur sjálfur er gerður skutilsveinn
fjórum árum síðar, einungis nítjan ára að
aldri, er hann orðinn valdamikill höfðingi,
en faðir hans hafði gengið í klaustur árið
1225. Hitt er einsætt að skyldleiki þeirra
Hákonar gamla og Gissurar hefur verið
mikilvæg ástæða til þess konungur veitti
honum slíka sæmd. Gissur verður skutil-
sveinn Hákonar, 1228, en ári síðar gerði
Skúli jarl Jón murta Snorrason, mág Gis-
surar, skutilsvein sinn. Jón var þá í gíslingu
með jarli, eins og áður segir. En þeim feðg-
um Snorra Sturlusyni og Jóni murtu varð
lítil gæfa að þeim metorðum sem þeir hlutu
frá Skúla jarli. Árið 1241 tók Gissur Þor-
valdsson Snorra af lífi að boði Hákonar
gamla. Og skömmu eftir nýjár 1231 eru
þeir mágar við drykkju í Björgyn, Gissur
og Jón murta, þegar Jón hlaut það sár sem
leiddi hann til bana, en Gissur hélt þá Jóni.
Af þessu spratt sá orðrómur að Gissur hefði
átt þátt í viginu, en hann sór af sér áburð-
inn og Snorri sætti sig við það. Er hugsan-
legt að þeir Hákon konungur og Gissur
skutilsveinn hafi átt sameiginlegan þátt í
dauða Jóns murtu?
6
Mönnum hefur löngum fundist mikið til
um grimmd Gissurar, og eru einkum til
þess nefnd tvö dæmi. Á Örlygsstöðum er
Sturla Sighvatsson þrotinn af mæði og
blóðrás, hefur fleygt sér niður og beðist
griða. Andstæðingar hans láta hlífar yfir
hann. ;
Þá kom Gissur til og kastaði af honum
hlífunum og svo stálhúfunni. Hann mælti:,,
Hér skal ég að vinna.“ Hann tók breiðöxi
úr hendi Þórði Valdasyni og hjó í höfuð
Sturlu vinstra megin fyrir aftan eyrað mik-
ið sár og hljóp lítt í sundur. Það segja menn
þeir er hjá voru að Gissur hljóp báðum fót-
um upp við, er hann hjó til Sturlu, svo að
loft sá milli fótanna og jarðarinnar.
Þessi grimmd Gissurar stafar ekki af því
einu að hann vill hefna sín á Sturlu fyrir s,
Apavatnsför, heldur er hann einnig að refsa
„óaldarflokkar" gefur dágóða hugmynd um
afstöðu Gissurar, enda hafði Sturla sýnt af
sér svo mikinn ofsa að „hann þóttist allt
land hafa undir lagt ef hann gæti Gissur
yfirkomið“.
Hitt dæmið verður eftir að Gissur er orð-
inn jarl yfír islandi. Þórður Andrésson
frændi hans bruggar Gissuri fjörráð, en
skiptum þeirra lýkur þó með ósigri Þórðar.
Gissur nær honum á vald sitt og lætur leiða
hann út til höggs. Þórður mælti þá: „Þess
vil ég biðja þig, Gissur jarl, að þú fyrirgefir
mér það er eg hefi afgert við þig.“ Gissur
jarl svarar: „Það vil eg gera þegar þú ert
dauður." Ástæðulaust er að draga það í efa
að Sturlunga hermir rétt orð jarlsins, hér
eins og endranær. Þó mun Gissur ekki hafa
tekið þetta svar hjá sjálfum sér heldur er
það sótt í Sverris sögu, enda lét Sverrir orð
falla á slíka lund eftir að helstú óvinir hans
létu lífíð. Eftir fall Erlings lýsir konungur
því yfír að hann vilji biðja til guðs „að Erl-
ingi jarli séu fyrirgefnar allar þær syndir
er hann gerði meðan hann var í þessa heims
lífí, og einkum það er hann tók svo mikla
dirfð til, einn lendur maður, að hann lét
gefa konungsnafn syni sínum.“ Og eftir
dauða Magnúsar konungs kemst Sverrir svo
að orði um þennan látna frænda sinn: „Og
harður var hann mér og mínum mönnum,
en guð fyrirgefi honum nú það allt, er hann
varð offari í, því að hann var sæmilegur
höfðingi í marga staði og prýddur með kon-
unglegri ætt.“ Eftir að Þórður Andrésson
var allur og því tími til kominn að fyrirgefa
honum hefur Gissur jarl ef til vill minnst
þess að Þórður var einnig prýddur með
konunglegri ætt, því að hanu átti ætt sína
að rekja aftur til Magnúsar berfætts, ekki
síður en jarlinn sjálfur.
Höfundur er prófessor við Edinborgarháskóla.
KRISTINN GÍSLI
MAGNÚSSON
Gamlárs
kvöld
Það er glatt
í hverri krummaskuð
þegar margt smátt
gerir stórt bál-
sem við syngjum
í kringum:
Nú árið er liðið
Svo kyssa allir
alla-
eftir sviðalykt
frá útbrunnu ári
Höfundur er prentari og stöðumælavörður
í Reykjavík.
STEFÁN SNÆVARR
Hugsað til
Rúmeníu
I
. Byssur vinda
vef Darraðar
blóðsugan flýgur
af þaki hallar sinnar
En hvíta nornin
magnar seið
skrímslinu fatast flugið
það fellur: það fellur:
II
í Karpatíu hjartans
rís evrópskt hús
a f grunni.
INGIBJÖRG ÞORBERGS
Þrettánda-
söngur
Álfar brennum að
allir þyrpast enn.
Kveðja kát þar jólin
kynleg tröll og menn.
Viðlag: Dunar álfadans
dátt við söng og spil.
Gaman, gaman er
og gott að vera til.
Á þrettándanum burt
þjóta dýrlegjól.
Sumardraumar vakna
um sælutíð og sól.
Viðlag: Dunar álfadans ...
Jólasveinar nú
jaga á fjöllin heim.
Með skjóður sínar skunda
und stirndum himingeim.
Viðlag: Dunar álfadans. ..
Áfram tifar ótt
ár í tímans önn.
Nálgast næsti dans
í nýrri jólafönn.
Viðlag...
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. JANÚAR 1990 7