Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.1990, Blaðsíða 6

mannlegu samfélagi, m.a. vegna þess
lífsstíls sem ætlast er til að sé fylgt, og
hamskiptin séu þ.a.l. maðurinn (Kafka)
afhjúpaður og dæmdur af umhverfi sem
hann kaldhæðnislega tilheyrir ekki.
Ófreskjan sem Samsa breytist í er þá
eðli listamannsins frá sjónarhóli
samfélagsins og hans sjálfs. Paddan er
afhjúpun á vanmætti og einmanaleika
Kafka, viðbjóður ijölskyldunnar og afneitun
ásamt niðurlægingunni eru sektarkennd
hans og dauðinn er eina leiðin út. Dauðinn
er líka meira, hann er táknrænn fyrir frelsi,
þ.e. það frelsi sem Kafka fann ekki í
einmanaleik sínum (samvisku sinnar og
gáfna vegna) og gerði sér ekki vonir um
að finna ef hann samiagaðist umhverfinu.
Þessi einmanaleiki er e.t.v. óljós.
Einmanaleikinn stafaði af því að Kafka fann
sig ekki sem hluta af samfélaginu. Honum
fannst hann afdráttarlaust standa utan allra
hópa þess. Hann hafði samt sem áður, eins
og aðrir menn, þörf fyrir bæði félagsskap
og nánari sambönd við annað fólk. Hann
sá því ástand sitt sem óeðlilegt og rangt
og uppúr því rís sektarkennd sem knýr
hann til að dæma og refsa sjálfum sér.
Kafka var geysilega næmur fyrir
umhverfinu og sérílagi skuggahliðum þess.
Hann var verulega ósáttur við siðfræði og
siðareglur síns tíma, en þó enn.ósáttari, og
í raun fullur hryllings við firringu og
ópersónuleika samfélagsins. Hann sem
utangarðsmaður var sérstaklega næmur
einmitt fyrir þessari firringu, bæði hvernig
hún snerti hann sjálfan og hvernig hann sá
hana í kringum sig. Svona skynjun veldur
angist, ófullnægju og þunglyndi. En þegar
vel er að gáð sjáum við að þetta er
nákvæmlega sá heimur sem Kafka sýnir
okkur í verkinu. Óraunverulegur tími og
óraunveruleg viðbrögð. Þrúgandi
tilfinningar í baráttu og óskýr en
óumdeilanlegur undirtónn algers hryllings.
Kafka hefur endaskipti á heiminum.
Hinum litskrúðuga og fjölbreytta heimi sem
við þykjumst þekkja er snúið á rönguna og
við blasir grá flatneskja þar sem ekkert
óvenjulegt gerist og allt þykir hversdagslegt.
Viðbrögð persóna sögunnar við því sem
ætti að vekja óhugnað eru vægast sagt fáleg
og einkennast af áherslum á röngum tímum
eða hlutföllum. Eftirfarandi tilvitnun er
dæmi um þetta. Hér sér faðir Gregors
bjöiluna í fyrsta skipti:
„Faðir Gregors kreppti hnefann,
heiftúðugur á svip, eins og hann hefði í
hyggju að slá hann aftur á bak inn í
herbergið, leit síðan hikandi í kringum
sig í stofunni, bar hendur fyrir augun og
grét, svo að hraustleg bringa hans
titraði. “
Viðbrögð föðurins eru ekki beint þau sem
búast hefði mátt við. Það er engin hræðsla
eða undrun, aðeins reiði og máttleysi, rétt
eins og hann hefði vitað að þetta gæti komið
fyrir, aðeins vonað að til þess kæmi aldrei.
Viðbrögð Gregors sjálfs eru e.t.v. einna
skýrasta dæmið um óvenjuleg viðbrögð sem
benda til dulinnar merkingar. Maður spyr
sjáifan sig hvort óttinn sem væri eðlilegur
sé falinn í hugsunum Gregors eða skyldi
óttinn vera túlkaður með ófreskjunni og
hugsanir Gregors táknrænar fyrir það sem
hann hræðist.
Ótti og angist eru föst í heimi Kafka, að
vísu falin og persónur hans láta sem þær
þekki hvoruga tilfinninguna. Enn önnur
firring felst í þeim fullkomna skorti á
meðaumkun sem paddan/Gregor upplifir.
Niðurstaðan er sú að ádeilan í sögunni er
frekar persónuleg og beinist gegn
einstaklingnum. En öfugt við persónurnar
í Hamskiptunum hefur Kafka meðaumkun
með fólki og virðist skilja mismunandi
aðstæður þess mætavel. Og hvað er
meðaumkun annað en ást án aðdáunar?
Eftir því sem við köfum dýpra í efnið,
viðhorf okkar og skoðanir breytast,
grynnkar jafnóðum á skilningnum.
Niðurstaðan er því einföld: Það fyrirfínnst
engin algild eða endanleg niðurstaða.
Það væri tóm sýndarmennska að halda
sig hafa öðlast skilning á þverstæðum
hugmyndaheimi Franz Kafka. Við getum
aðeins getið okkur til. Sjálfur mundi Kafka
líklega hlæja sig hásan ef hann sæi allt það
sem skrifað hefur verið um verk hans og
túlkanir á þeim og honum sjálfum. Það
væri vissulega auðvelt að mynda sér
einhvetja einstrengingslega skoðun en verk
Kafka eru nú' einu sinni þannig gerð að
maður er alltaf að sjá eitthvað nýtt og áður
hulið, sem umbyltir hugmyndum manns æ
ofaní æ.
* Hugtak úr Qabala (dulspekikerfi gyðinga),
myndbreyting og tengiliður vitundar og sjálfs.
Höfundur er Ijóðskáld og rithöfundur og kom
fyrsta skáldsaga hans út nýlega.
manna dæmi
Grimmd Gissurar stafar
ekki af því einu að hann
vill hefna sín á Sturlu
fyrir Apavatnsför,
heldur er hann einnig að
refsa honum fyrir
óhlýðni og andspyrnu;
orðið „óaldarflokkar“
gefur dágóða hugmynd
um afstöðu Gissurar,
enda hafði Sturla sýnt
af sér svo mikinn ofsa
að „hann þóttist allt land
hafa undir lagt ef hann
gæti Gissuryflrkomið“.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
Örlygsstaðabardagi var háður hinn 21.
ágúst 1238, og má hiklaust telja að hann
hafi valdið þáttaskilum í sögu íslenskrar
þjóðar. Hún glataði sjálfstæði sínu um það
bil aldarfjórðungi síðar, enda varð hún aldr-
ei söm eftir þennan atburð; þá tókust
íslenskir höfðingjar á hendur að slátra fleiru
en baulum einum og gerðu um leið skag-
firska grund að blóðvelli Sturlunga. í íslend-
inga sögu lýsir Sturla Þórðarson bardagan-
um sjálfum af mikilli nákvæmni, að því er
virðist, en þó skiptir hitt ekki síður máli hve
ýtarlega hann greinir frá draumum og öðr-
um aðdraganda, bæði ugg feigra manna og
sigurvissu hinna sem áttu auðið lengra lífs.
Sérstaklega minnisstæð er sú ræða sem
Gissur Þorvaldsson flutti fyrir liði sínu í því
skyni að eggja það til framgöngu.
Vil eg eigi, sagði hann, að þér hafið mig
á spjótsoddum fyrir yður sem Skagfirðingar
höfðu Kolbein Tumason frænda minn, þá
er hann féll í Víðinesi, en runnu sjálfir þeg-
ar í fyrstu svo hræddir að þeir vissu eigi
er þeir runnu yfir Jökulsá. Ög þar er þeir
þóttust skjöldu bera á baki sér, þar báru
þeir söðla sína.
Leitið yður nú heldur vaskra manna
dæma, þeirra er vel fylgdu Sverri konungi
eða öðrum höfðingjum, þá er æ uppi þeirra
frægð og góður röskleikur. Efist og ekki í
því að eg skal yður eigi fjarri staddur, ef
þér dugið vel, sem eg vænti góðs af. öllum
yður. Er það og satt að segja að sá maður
má aldregi röskur heita er eigi rekur hann
þessa óaldarflokka af sér.
Gæti vor allra guð.
Hugmyndir ræðunnar og gerð bera vitni
um skólagenginn mann sem hefur numið
þá list að beita fáum orðum í ákveðnu skyni
og skipa þeim saman á þá lund hún verði
sem áhrifamest. Ávarpinu lýkur með stutt-
um bænarorðum, en meginhluti þess skipt-
ist í tvennt, og er þar í fólgin andstæða sem
orðuð er á þessa lund í Konungs skuggsjá:
„Allir skyldu nema og sér í nyt færa öll góð
dæmi, en varast hin dálegu dæmi.“ Fyrst
er vikið að því „dálega dæmi“ sem Skagfirð-
ingar gáfu af sér í Víðinesbardaga hinn
áttunda september 1208 þegar Kolbeinn
Tumason féll fyrir fylgdarmönnum Guð-
mundar Arasonar biskups. Þótt mikill ald-
ursmunur væri með þeim Gissuri og Kol-
beini, þá voru þeir systkinasynir; Þuríður
Gissurardóttir (d. 1224) var móðir Kolbeins
og föðursystir Gissurar. í frásögn Sturlu
Þórðarsonar af bardaganum er ekkert sem
bendir til þess að Skagfirðingar hafi haft
Kolbein á spjótsoddum fyrir sér, né heldur
að þeir hafi flúið ofsa hræddir yfir jökul-
vatn. Hins vegar getur Sturla þess eftir
fall Kolbeins að með honum hafi níu tiltekn-
ir menn látið lífið, og bendir slíkt ekki í þá
átt að fylgdarmenn Kolbeins hafi haft for-
ingja sinn að hlífiskildi. „En annað lið Kol-
beins allt flýði, það er mátti fyrir sárum.
Sumir gengu slyppir á vald biskups og
svörðu honum eiða og festu í hans dóm
skriftir og fégjald." Ætla má að Gissur
hafi fræðst af föður sínum um fall Kol-
beins. Svo hagaði til að Kolbeinn hafði
stefnt Þorvaldi Gissurarsyni móðurbróður
sínum „til móts við sig og aðfarar við bisk-
up,“ en Þorvaldur er ekki kominn lengra
norður en á Kjöl þegar hann fréttir lát
Kolbeins. Ef hann hefði náð heim að Hólum
í tæka tíð og áður en kom til átaka með
liði Kolbeins og biskups mönnum mun senni-
legt þykja að Kolbeinn hefði sloppið heill á
húfi af þeim fundi. Engin ástæða er til að
ætla að Þorvaldur hafi hlotið neitt ámæli
fyrir atburðinn í Víðinesi, en hitt er skiljan-
lega að þeim Sunnlendingum hafí þótt sjálf-
sagt að skella skuldinni fyrir fall Kolbeins
á skagfirska fylgdarmenn hans.
[Bardaginn í Víðinesi varð fyrir minni
Gissurar Þorvaldssonar, því að hann fædd-
ist nokkrum mánuðum síðar. Þá gerðu
menn ráð fyrir því að Þorvaldur myndi láta
kalla eftir Kolbeini, en hann vildi heldur
nota það nafn sem einna mestum ljóma
hafði varpað yfir Haukdæli, enda báru það
þeir Gissur hvíti trúboði, Gissur ísleifsson
biskup og Gissur Hallsson lögsögumaður.
Raunar má sennilegt telja að piltur hafi
verið látinn heita eftir Gissuri afa sínum
Hallssyni, sem andaðist svo sem þrem árum
áður en Gissur Þorvaldsson fæddist]. Hauk-
dælir héldu lengi tryggð við ættamöfn sín
og skal hér minnst þess að synir Gissurar
sjálfs hétu Hallur, ísleifur og Ketilbjörn.
í öðrum hluta ræðunnar kemur Gissur
að „góðum dæmum" og hvetur þar með liðs-
menn sína til dáða og heitir þeim öllu góðu
ef þeir standi sig vel. Jafnvel þótt hann
hefði ekki vitnað til Sverris, þá myndu
glöggir lesendur átta sig á því að hún ber
ýmis merki um áhrif frá Sverris sögu. 1
rauninni má segja að Gissur setji sig í spor
Svérris frænda síns og ávarpi fylgdarmenn
sína rétt eins og þeir væm Birkibeinar.
Jafnvel orðalagið minnir á Sverris sögu sem
Barizt á Örlygsstöðum. Mynd: Gí'sli Sig urdsson.
6