Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.1989, Blaðsíða 2

E R L E N D A R
B Æ K U R
GUÐBRANDUR
SIGLAUGSSON tók saman
Aeron Clement:
The Cold Moons.
Penguin Books.
Ferðin til fyrir-
heitna landsins er
minni sem ekki er
óalgengt í bók-
menntum af öllum
tegundum. Hreinar
og klárar trúarbók-
menntir geyma það,
vísindaskáldsögur
einnig, draugasögur
af öllu tæi og unglinga og dýrasögur.
The Cold Moons flallar um greifíngja sem
flýja drápsfúsa erindreka stjómmálamanna,
sveitir dýramorðingja sem trúa því að þeir
séu að gera landbúnaðinum, heilsufari landa
þeirra já og náttúrunni greiða með því að
framkvæma það sem oddvitar þröngsýninn-
ar hafa samþykkt eftir að hafa misskilið
rannsóknir vísindamanna. Greifingjamir em
hraktir í gönguna löngu, um fjöll og fim-
indi þar sem dauðinn getur allt eins beðið
þ eirra, en þörfín rekur þá áfram með viss-
unni um fyrirheitna landið.
Saga þessi er ágætlega sögð og persónu-
sköpun, ef hægt er að segja svo um dýr,
lýtalaus.
George Mikes:
How to be a Yank
and more Wisdom.
Penguin Books.
Það var árið 1946
sem George Mikes
sendi frá sér fyrstu
bók sína: How to be
an Alien. Þeir sem
þá lásu bókina töldu
að þar færi prýðileg-
ur húmoristi og var
ekki aftur snúið með
það. Mikes var ekki hlátur í huga, bókina
hafði hann talið alvarlega en þegar dómur
páfanna var fallinn gerðist hann húmoristi
og skrifaði margar bækur sem allar seldust
þokkalega.
í þessu riti em þrjár af bókum hans. Sú
fyrsta fjallar um Ameríku og allt sem
amerískt er eða var í það minnsta fyrir
tæpum Qóram áratugum. Tíminn hefur
unnið með Mikes, því hann hefur gert hið
liðna hlægilegt og viðhorf sem tíðkuðust
þá verða einhveijum tilefni til mikilla hlát-
urgusa. Hinar bækumar tvær íjalla um
daglegt og ódaglegt líf og starf húmorista
og meðfram um bókmenntir yfírhöfuð.
George Mikes fæddist í Ungveijalandi.
Hann stundaði lögfræðinám og varð sér úti
um doktorsnafnbót í heimalandi sínu áður
en hann gerðist blaðamaður og flentist í
Lundúnum. Þar bjó hann það sem eftir lifði
ævinnar. George Mikes lést á fyrra ári.
Dervla Murphy:
Tales from two
Cities.
Penguin Books.
í Manningham í
Bradford búa Qöl-
margir innflytj-
endur af asiskum
uppruna. Þeir
stunda verslun og
vinnu, guði sína og
siði en eiga æ erf-
iðara uppdráttar
þar sem aukins kynþáttahaturs gætir meðal
almennings á Englandi. Hatrið birtist í ótal
myndum, mddalegu ofbeldi, fyrirlitningu á
siðum og trú, og þessari alkunnu og út-
breiddu heimsku sem jafnan er uppspretta
kynþáttahaturs. Frásagnir Dervla Murphy
em frá fyrstu hendi. Hún bjó á meðal inn-
flytjendanna, kynntist þeim náið og einnig
hinum óbrotnu bretum sem fínnst sér ógnað
með nærvera þessara útlendinga. Frú Murp-
hy bjó og með svörtum í Hardsworth í Birm-
ingham og lýsir vitaskuld þeim geiranum
af sömu þekkingu og hinum. Bók þessi er
hrollvekjandi á flestan máta og grimmileg
skyldulesning allra þeirra sem láta sig þjóð-
félagsumræðu varða.
Ur hreinsunarlauginni
Nú orðið eru einnig karlmenn orðnir gjaldgeng-
ir sem sýningargripir í auglýsingum, þótt
merkilegt kunni að þykja með tilliti til þess
að þeir sem búa til auglýsingar eru venjulega
allra síðastir til að leggja hefðbundin mynst-
ur um hlutverk kynjanna fyrir róða. Lítið
t.d. á Levi’s-auglýsinguna sem um þessar
mundir prýðir auglýsingasúlur Stokkhólms-
borgar. Karlmennimir birtast hér tæpast
sem neinar fyrirmyndir sem óskandi væri
að líkjast, þeir beina ekki hvetjandi sjónum
að áhorfandanum. Niðurlútir, í vamarlausri
nekt, virðast þeir öllu fremur sárbæna um
að verða teknir til handargagns. Tælingin
felst ekki í því að þeir séu karlmannsímynd-
in uppmáluð, heldur öllu fremur í að gefa
ákveðið í skyn að þeir búi yfír einhveijum
leyndardómi.
Grein úr Svenska
Dagbladet frá 8. apríl sl.,
um einkasýningu Jóns
Óskars í Galleri Long í
Malmö. Síðar í þessum
mánuði hefur Jón Óskar
haldið aðra
einkasýningu í Galleri
Fahl í Stokkhólmi.
Það er örðugt að túlka þessi nýju auglýs-
ingabrögð öðmvísi en sem hugvitsamlega
aðferð til að virkja arfþegnar hugmyndir
okkar um hið karlmannlega og hið. kven-
lega. Ef karlmaður er sýndur á mynd í stell-
ingum og búinn einkennistáknum sem venja
er að tengja konum veldur það fijórri
tvíbendni hjá áhorfandanum, hann dregst
inn í heim myndarinnar af þvi að hann neyð-
ist tii að túlka sjálfur inntak hennar og
boðskap. Hið óbundna — hið tvíkynja — er
æ meira farið að koma í staðinn fyrir þá
grímulaus áskomn til neytandans sem áður
tíðkaðist í auglýsingunum.
Tvíbendni af svipuðu tæi hefur ætíð ein-
kennt málverk íslenska listamannsins Jóns
Óskars af nafnlausum karlmönnum, oftast
eins og á hinni nýju, stóra, sýningu hans í
Galleri Láng í Malmö — stækkuðum upp
í risaform auglýsinganna. Á málverkunum
má sjá þá í býsna úthugsuðum stellingum,
halla sér slyttislega upp að brotnum múr-
vegg eða standa með fíngurna kæraleysis-
lega krækta í beltishankana á gallabuxun-
um. Við skynjum þá samt ekki sem sýninga-
gripi á sama hátt, af þeirri einföldu ástæðu
að þeir hafa ekki enn verið fullmótaðir í
myndinni. Karlmennimir í gallabuxnaaug-
lýsingunni bera vöramerkið eins og stimpil
á nöktum líkamanum, á málverkum Jóns
Óskars birtast karlmyndimar aftur á móti
óháðar öllum nafntáknum.
Þetta virðist mér draga skýra markalínu
milli fagurfræði auglýsinganna og þeirrar
samtímalistar sem fer í smiðju til þessarar
fagurfræði til að auka tjáningarmátt sinn.
Hversu tvíræð sem auglýsingamynd kannað
virðast nú á dögum er hún alltaf sýnd í
endanlegum búningi. Það má ekki vera
svigrúm fyrir neina tvíbendni í myndinni
sjálfri, aðeins í túlkun okkar á henni. Hjá
Jóni Oskari verður tvíbendnin greind á hinu
ytra borði, hún er óhjákvæmileg afleiðing
af vali hans á tækni og efni.
Jón Óskar byijar á því að þekja lérefti
með bræddu býflugnavaxi sem eftir storkn-
un er málað með svörtum lit. Síðan er mynd-
in gerð með þeim hætti, að svarti liturinn
er skafínn mismikið af vaxhúðinni. Þetta
er gífurlega fyrirhafnarsamt og tímafrekt
ferli þar sem hin lífræna áferð — mynd-
flöturinn verður holóttur og gegnsmoginn —
myndar mjög áhrifaríka andstæðu við alger-
lega nafnlausa, nánast kynlausa ásynd karl-
veranna sem horfa við okkur.
En vinnuaðferðin sameinar líka andstæð-
ur af öðra tæi. Á yfírborðinu getur tæknin
minnt á aðferð ljósmyndarans er hann skol-
ar myndina hægt og hægt fram úr framköll-
unarbaði myrkvaklefans. En jafnframt má
hér greina tengsl við miklum mun eldri
handverkstækni. Að rista, skafa og grópa
í órofíð, lífrænt yfírborð er einmitt það sem
menn hafa ætíð gert til að setja mark sitt
á umhverfið í særingarskyni.
Það er þessi sífellt óleysta spenna milli
hins lífræna og hins ólífræna — milli
mennskra forma myndarinnar og hins
ómennska svipmóts hennar — sem gerir
áhrifín af myndum Jóns Óskars svo yfir-
þyrmandi. Sama spennuviðhorf kemur líka
fram í því hvemig við túlkum þessar karlver-
ur. í nafnleysi sínu birtast þær okkur sem
hetjur frá einhverri goðsögulegri framöld.
En um leið era líkamir þeirra ofurseldir
undarlegu vamarleysi, eins og þeir hafí fyr-
ir einskæra hendingu verið leiddir fram úr
einhveiju dimmu skúmaskoti að húsabaki.
Frá þessu sjónarhomi er hetjuskapur þeirra
ekki fólginn í því að þeir líkt og garpar
goðsögunnar beri samfélagið á nöktum
herðum sér, heldur í hinu að þeir hafi verið
hraktir út á hjara samfélagsins og sviptir
þar bæði fmynd og lífsgildi.
Þannig má segja að Jön Óskar vinni verk
sín í framhaldi þeirrar neikvæðu fagurfræði
sem er eins og dimmur undirtónn hvarvetna
í okkar upplýsta, afkristnaða samfélagi:
Þeirrar hefðar sem kvikmyndahöfundar eins
og Fassbinder og Pasolini ræktu með de
Sade og Nietzsche að fyrirmyndum. Sam-
kvæmt þeirri skoðun er það ekki þjóðfélag-
ið sem bendir á hinn siðspillta afbrotamann
heldur þvert á móti glæpamaðurinn sem
með öfgaverkum sínum sér fyrir því að þjóð-
félaginu haldist á hugmyndum sínum um
hvað sér rétt, heilagt og sæmandi. Hinn
útskúfaði öðlast þannig tvöfalt hlutverk,
verður bæði sá sem sætir refsingu og sá
sem endurleysir. Á þjófinn, morðingjann er
litið bæði sem syndasel og dýrling.
Virðið fyrir ykkur málverk Jóns Óskars,
„Angels are dreaming of me“: Það er tæp-
ast hægt að komast þjá því að lesa ævagöm-
ul Kristsmyndaminni úr útréttum handleggj-
unum og tærðum líkamanum. En útvalning-
in gerist ekki í uppljómaðri kirkju heldur í
óhijálegum öngstrætum stórborgarinnar.
Þar fær loks hinn útskúfaði heiti, stígur
fram úr nafnleysi sínu sæmdur augliti og
ásjónu.
Höfundur er Steve Sem-Sandberg. Þýðandi er
Árni Gunnarsson.