Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1989, Blaðsíða 11

HVERF I SGOTU
II
Heiftarlegar deilur urðu unt staðsetningu Þjóðleikhússins. Menn sögðu að það
væri sett þama í skammarkrókinn. í timburhúsinu (nr. 23) næst bjó Þorvaldur
pólití snemma á öldinni og hafði hest sinn, Grána, í kjallaranum. í húsinu þar
næst bjó svo bæjarfógetinn og lögreglustjórinn, Jón Magnússon og var þægilegt
fyrir hann að hafa pólitíið í næsta húsi.
Ljósm.: Magnús Ólafsson/Ljósmyndasafnið.
Danska sendiráðið er númer 29. Húsið reistu Sturlubræður (kaupmennimir
Sturla og Friðrik Jónssynir). Líklega hefur byggingarstíllinn verið eins konar
útrás fyrir margra alda draum hinna fátæku íslendinga um riddarahallir ævintýr-
anna, enda var húsið ýmist nefnt Sturluhöll eða FriðrikshöII.
Ijós m.Mbl/Bjarni.
Hús Guðmundar Hannessonar læknis á Hverfísgötu 12 var reist árið 1910 og
er verðugur fulltrúi þeirra húsa sem kölluð hafa verið hin íslenzka steinsteypu-
klassík. Auk læknisstarfa sinna var Guðmundur merkur brautryðjandi í skipu-
lags- og byggingarmálum. Næstu hús eru númer 14 sem Brynjólfur Bjömsson
tannlæknir reisti og síðan hús togaraskipstjóranna Gísla Oddssonar og Sigurðar
Guðbrandssonar númer 16. Það var þar sem Steinn Steinarr bjó.
Ljósm.M bl/Bjarni.
ríksstjómina að leggja fyrir næsta Alþingi
lagafrumvarp er tryggi það í framtíð að tvö
auð svæði verði við Þjóðleikhúsið, annars
vegar með fyrirmælum um að ekki verði
byggt á baklóð Landsbókasafnisins og hins
vegar með eignamámsheimild á lóðum
framan við Þjóðleikhúsið, frá Hverfísgötu
að Laugavegi, svo að það geti orðið í fram-
tíðinni bifreiðatorg leikhússins."
Eitthvað mun hafa verið hugað að þjóð-
leikhústorginu á næstu ámm en málið logn-
aðist út af eins og fleiri skipulagshugmynd-
ir og sofnaði svefninum langa. Reynar er
annað torg, Vitatorg, innan við Hverfísgötu
sem engin virðist vita til hvers átti að nota
en þar hefur það verið óbyggt og í hirðu-
leysi frá því í byijun aldarinnar. Það er
Vitatorg.
SlóðinFráJóni
hÁYFIRDÓMARA
Á þessum slóðum við neðanverða Hverfís-
götu eru fleiri virðuleg hús, sem einstakling-
ar reistu, og má þar nefna Hverfísgötu 21
sem varð svo frægt árið 1926 að hýsa kóng
og drottningu. Það var reist árið 1911 af
Jóni Magnússyni þáverandi bæjarfógeta,
síðar forsætisráðherra. Þegar Kristján X.
og Alexandrína drottning komu til að heim-
sækja þegna sína á íslandi árið 1926 gistu
þau hjá forsætisráðherranum hér í þessu
húsi. Nú um áratugi hafa bókagerðarmenn
átti húsið og haft þar bækistöð sína. Meðan
Jón Magnússon var bæjarfógeti í Reykjavík
var ekki enn búið að skipa sérstakan lög-
reglustjóra og var hann því jafnframt yfír-
maður lögreglunnar. Einn helsti lögreglu-
þjónn bæjarins var þá Þorvaldur Bjömsson,
kallaður Valdi pól. Jón Magnússon keypti
litla timburhúsið númer 23 við hliðina á
bústað sínum, og leigði það Valda pól til
þess að hafa lögregluþjóninn sem næst sér.
Valdi pól var strangur maður og mikill ógn-
valdur fyrir þá sem vildu fara á skjön við
lög og rétt. Reið hann um bæinn á Grána
sínum með upphöfnum svip og hirti pöm-
pilta ef honum bauð svo við að horfa. En
hesthús Grána var í kjallaranum á þessu
litla timburhúsi sem Höskuldur Skagijörð
leikari býr núna í. Þannig var viðbúnaður
lögreglunnar í Reykjavík fyrir 75 árum.
Einn af virðulegustu borgurum Reykja-
víkur á síðustu öld var Jón Pétursson, há-
yfírdómari, sem bjó á Laugavegi 1, lága
húsinu þar sem verslunin Vísir, Skóbúð
Reykjavíkur og Bókin em nú til húsa. Var
Jón einn af fáum yfirstéttarmönnum sem
ekki bjuggu í sjálfum Miðbænum. Ekki veit
ég hvort Jón hefur átt lendur niður um
Skuggahverfið en svo mikið er víst að af-
komendur hans byggðu sér margir hús á
þeim slóðum. Synir hans, Sturla og Friðrik
(nefndir Sturlubræður) byggðu að Hverfís-
götu 29, fyrst geysilega fínt timburhús en
þegar það brann árið 1912 reistu þeir húsið
sem Danska sendiráðið er nú í. Það er í
rómantískum kastalastíl og þótti svo flott
að það var ýmist kallað Sturluhöll eða Frið-
riksborg. Seinna byggðu þeinSturla og Frið-
rik nýja kastala við Laufásveg (Laufásborg)
og líklega hefur þessi byggingastíll þeirra
verið eins konar útrás fyrir margra alda
draum hinna fátæku íslendinga um riddara-
hallir ævintýrana. Tveir tengdasynir Jóns
Péturssonar háyfirdómara byggðu líka
stóreflishús á þessum slóðum. Ánnar þeirra
var fyrmefndur Jón Magnússon forsætisráð-
herra á Hverfisgötu 21 en hinn Hannes
Þorsteinsson ritstjóri Þjóðólfs, síðar þjóð-
skjalavörður, sem reisti stórhýsi niður á
homi Klapparstígs og Lindargötu. Sonar-
sonur Jóns háyfírdómara var hins vegar
Pétur Brynjólfsson ljósmyndari sem reisti
eitt alfínasta timburhús bæjarins á Hverfis-
götu 18. Það er með tveimur frambyggðum
tumum, gluggum í Vínar-júgend-stíl og
óvenjulega fallegum og stórum búðarglugg-
um. Upphaflega voru líka svalir milli tum-
herbergjanna en þær eru löngu horfna.
Pétur Brynjólfsson var konunglegur hirð-
ljósmyndari og eftir hann liggur mjög merki-
legt myndasafn sem m.a. lýsir Reykjavík á
fyrstu árum aldarinnar. Kona Brynjólfs var
dönsk, Henríetta Brynjólfsson. Hún kenndi
hljóðfæraleik og var fyrsti fíðlukennarinn
hérlendis, kenndi m.a. Þórami Guðmunds-
syni fíðluleikara. Pétur ljósmyndari missti
allt úr höndum sér vegna óreglu og gekk
þá þetta íðilfagra timburhús, beint á móti
Þjóðleikhúsinu, kaupum og sölum um hríð.
Um 1929 keypti Jóhann Ólafsson & co.
húsið og hafði m.a. bílaskýli að húsabaki
sem enn stendur með blóma og er orðið að
fomminjum en fyrirtækið var þá umboðsað-
ili fyrir General Motors á íslandi og flutti
inn Cevrolet-bifreiðar.
„K tJRI EG VOL ANDI“
Húsaröðin milli Ingólfsstrætis og Traðar-
kotssunds að sunnanverðu við Hverfísgötu
er býsna tignarleg. Á hominu við Ingólfs-
stræti er fagurt einlyft steinhús með hlöðn-.
um, háum kjallara og miklu risi með svölum
inn undir þakskeggi. Það reisti Guðmundur
Hannesson læknir árið 1910 og er það
meðal elstu steinsteypuhúsa í bænum. Guð-
mundur var merkur maður fyrir margra
hluta sakir, ekki síst fyrir að vera brautryðj-
andi í skipulags- og byggingamálum. Af-
komendur hans hafa búið í húsinu til
skamms tíma. Við hliðina, á númer 14, er
líka voldugt einbýlishús úr steini sem Brynj-
ólfur Bjömsson tannlæknir reisti 1917. Þar
næst eru sambyggð tvflyft steinhús (nr. 16
og 16A). Þessi tvö hús eru reist af tveimur
sterkefnuðum togaraskipstjómm og afsann-
ar það þá kenningu að allir togaraskipstjór-
ar hafi búið í Vesturbænum. Þeir voru Gísli
Oddsson skipstjóri á Leifí heppna og Sigurð-
ur Guðbrandsson á Agli Skallagrímssyni.
Ég vil ljúka þssari umfjöllun minni um
fínu húsin á Amarhólshluta Hverfisgötu
með lítilli en alkunnri vísu sem varð til í
herbergi, fullu af dragsúgi og trekki, í hús-
inu númer 16. Þar bjó á kreppuárunum
ungur maður sem hét Aðalsteinn Krist-
mundsson, öðm nafni Steinn Steinarr, og
sagðist hann hafa uppgötvað í sér skáldgáf-
una er hann sat í þessu herbergi. Varð
honum þá þessi vísa að munni:
Kvenmannslaus í kulda og trekki
kúri ég volandi.
Þetta er ekki, ekki, ekki,
ekki þolandi. (Framhald.)
RÚNAR KRISTJÁNSSON
Öfugþróun
/ kvöldsins kyrrð
þú lítur öll þau ár
sem IIIu valdi þrauta sóru tryggð.
Þú spyrð og spyrð
hvort hjartans sollnu sár
á syndum holdsins ætíð verði byggð?
En þungbær þögn
án svars þér sígur að
og sál þín skynjar djúpsins reginmátt.
Hver efnis ögn
mun sitja á sínum stað
uns sigur tímans mylur hana ísmátt.
Hver táknmynd táls
er greypt á lífsins Ieið
oglogheit blygðun streymirfram íkinn.
An frelsis frjáls
þú sverð þinn sálareið
en svíkurjafnframt lífog heiður þinn.
Og lífs þíns Ijós
það drekkur í sig allt
sem eyðileggursérhvem dyggðahljóm.
Þitt hálfa hrós
það óðar verður valt
er vilji lífsins ber þitt mál í dóm.
I heljarhjúp
þitt andlit afmyndast
og eldur holdsins rænir þinni dyggð.
Og djúpsins djúp
þig vefur faðmi fast
er fjörsins strengi heggur dauðans sigð.
Höfundurinn býr á Skagaströnd.
KRISTINN MAGNÚSSON
Byssumenn
Á aðalfundi
í skotfélaginu
Rjúpan
var samþykkt
að bera klæði á skotvopnin
og syngja:
Ein er upp til fjalla...
Og allir
með byssuleyfi
tóku undir
með blandaðri ánægju
hver í sínu sæti
Að lokum
bað félagsskítur
um orðið á þessa leið:
Ropaði - í allar áttir
með hraði
uns síðasta
ropið
fékk hægt andlát
Formaðurinn
þakkaði fyrir
auðskiljanleg hljóð
og byssumönnum
ódrepandi þolinmæði
Dagskráin tæmd
Hinn
eitilharði félagskítur
skaut sér leið
útúr þögninni
með púðurskotum
úr leikfangabyssunni.
Höfundur er prentari og bílastæöavöröur.
I COD/Si' UOD/'i ikini a t-'ioi* ir>