Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1989, Blaðsíða 8

Cadaques, þorpið á Katalóníuströnd, þar sem Dali bjó. Myndina málaði hann
1923-24.

við það tækifæri alls ekki verið gefínn nægi-
legur gaumur.
Salvador Dali fulltrúi og eiginkona hans,
Felipa Doménach, í smábænum Figueres
höfðu árið 1901 eignazt son, sem skírður var
Salvador. En litli drengurinn þeirra dó tæp-
lega tveggja ára að aldri. Næstum því upp
á dag níu mánuðum síðar eignuðust þau hjón-
in annan son, sem einnig var gefið nafnið
Salvador. Þótti öllum aðstandendum alveg
augljóst, að þarna væri um endurholdgun
að ræða, og varð þeim í því sambandi hugs-
að til hinnar ævafomu sagnar um Castor og
Pollux.
Þessi skilningur, sem aðstandendur
Salvadors litla lögðu í tilurð nýja sonarins
gerði það að verkum að drengurinn átti um
langt skeið erfitt með að átta sig til fulls
á, hver hann sjálfur væri í raun og veru.
Vandræðabarn
• Ymislegt í ytri aðstæðum drengsins, of-
vemdun af hálfu foreldranna svo og vöntun
á jafnaldra leikfélögum í bemsku, allt þetta
gerði það að verkum, að Salvador litla tók
snemma að finnast að hann stæði einhvem
veginn utan hringsins, væri alveg sér á báti.
Þessi tilfínning drengsins styrktist enn til
muna við að hann tók að sjá „yfimáttúruleg-
ar sýnir“ og að honum fannst, að hann yrði,
hvað sem það kostaði, að standast fyllilega
samanburð við hinn látna eldri bróður sinn;
helzt að skara eftirminnilega fram úr honum.
Drengurinn heyrði, að oft var talað um hann
sem „vandræðabam", en þess háttar um-
mæli gerðu ekki annað en að ýta aðeins enn
meira undir hann að ganga nú ennþá sköru-
legar fram í hlutverki hins óstýriláta erfiða
drengs. Átta ára að aldri hélt hann enn þeim
óvana smábamsins að væta rúmið reglulega.
Oft á tíðum gerði hann það þó aðeins til að
ná tökum á foreldrunum og hljóta einhveija
umbun fyrir að gera hlé á vætuplágunni.
Honum var til dæmis lofað, að hann fengi
rautt reiðhjól ef hann hætti að pissa undir.
„Ég velti þessu tilboði fyrir mér um hríð,“
segir Dali í endurminningum sínum, „og
komst að þeirri niðurstöðu, að ég gæfi bara
frat í þennan dýrðlega hlut. Ég vildi miklu
frekar auðmýkja föður minn og tók því til
við að spræna af kappi á lakið."
Andóf drengsins gegn heimi fullorðna
fólksins tók einnig á sig aðrar myndir. Eftir
að hafa gengið í skóla um hríð reyndist hann
hvorki kunna að lesa né skrifa, þótt hann
hefði annars orðið bæði læs og skrifandi
heima, áður en hann var settur í skóla. Hann
hafði engan minnsta hug á að fara í þess
háttar leiki, sem bömum á hans reki fínnast
yfírleitt skemmtilegir, en Salvador litli lék
aftur á móti gjaman ýmis atriði úr sínum
eigin dramatíska hugarheimi og gerði það
með tilþrifamiklum látbragðsleik.
Krókurinn
BeygðistSnemma
Hann sýndi mikla hæfileika í að teikna
og mála strax sem bam, og fékk hann til
umráða við listiðkun sína hvítkalkað herbergi
í húsinu með útsýni til hafs. Þar gat hann
svo í ró og næði tekið til við æ framsæknari
tilraunir sínar í listsköpun og dundað sér við
að kópíera meistara 19. aldar impressjónista,
pointillista, kúbista. Hann hóf einnig ritstörf,
tók að yrkja kvæði, semja ritgerðir og drög
að ýmsum verkum í óbundnu máli. Allt sem
hét spænsk réttritun og greinarmerki lét
hann hins vegar í fyrstu lönd og leið en skrif-
aði með þeirri stafsetningu, sem honum var
þóknanleg hvetju sinni. Það sem hann hafði
algjörlega hunzað í skóla alla tíð, ætlaði
hann sér að læra einn og sjálfur í einrúmi,
og án tilsagnar. Föður hans, Salvador eldra
fulltrúa, og móðurina, Felipu, hafði raunar
aldrei dreymt neitt annað fyrir hönd sonar
síns en ósköp venjulegt borgaralegt ævistarf
í einhveijum spænskum smábæ. Þótt for-
eldrunum væri það innst inni þvert um geð,
þá urðu þau samt að viðurkenna, að furðu-
fuglinn, hanri sonur þeirra, væri gæddur ótv-
íræðum listrænum hæfíleikum. Eftir storma-
saman og alveg sérlega óglæsilegan náms-
feril Salvadors litla í barna- og gagnfræða-
skóla vonuðust foreldramir til þess, að
drengnum þeirra ætti þó loks eftir að vegna
betur í listnámi og Dali var því sendur til
inntökuprófs við Listaakademíuna í Madrid.
SPJÁTRUNGUR Og Æringi
í Madrid kom þó brátt í ljós, að hinn ungi
Salvador Dali hélt sig enn við sama heygarðs-
hornið og virtist hafa ákafa löngun til að
skara fram úr á skökku sviði: í eins konar
andófí gegn öllum ríkjandi reglum, fyrirmæl-
um og skilyrðum af hálfu Listaakademíunnar
sló Dali öllu upp í kæruleysi við inntökupróf-
ið, svo að það var einungis rétt með naumind-
um, að hann fékk þar inngöngu. Salvador
var þá sautján ára að aldri og hinn mesti
spjátrungur í klæðaburði og framkomu. Á
ljósmyndum frá þessum tíma getur að líta
hinn fríðasta yngissvein með hrafnsvart hár
og langa, vöxtuglega barta, dreymandi fjar-
Rafaelhöfiið, 1951. Dali lagði stundum útaf verkum listamanna frá fyrri tíð, svo
sem algengt hefíir orðið í myndlist samtímans.
sérlundaður tordýfíll.
I höfuðborginni stóð heimurinn honum
opinn og hann ætlaði sér umfram allt að
hagnýta sér út í æsar þá möguleika, sem
honum stóðu þama til boða. Garcia Lorca
og Luis Bunuel urðu nánir vinir hans, þótt
Salvador hefði engan minnsta áhuga á ást-
leitnum tilboðum hins kynvillta Lorca.
„Hann var yfir sig ástfanginn af mér og
reyndi tvisvar að komast yfir mig,“ viður-
kenndi Dali í viðtali einu löngu seinna. „Ég
hafði bara engan áhuga á þess háttar og auk
þess bakar það manni sársauka. En annars
var ég ekki svo lítið upp með mér af því,
að þetta mikla skáld skyldi renna hýru auga
til mín.“
Salvador sneri brátt gjörsamlega við nóttu
og degi og var ástæðan ekki sízt sú, að hon-
um þótti svefn að degi til veita sér mun
magnaðri draumsýnir en nætursvefninn.
Reynslu sína úr draumheimum notaði hann
sér óspart í listsköpun sinni og „Draumráðn-
ingar“ Sigmunds Freuds urðu honum um
tíma alveg ómissandi leiðarvísir. Hann gekk
æ lengra í sérvizkufullum uppátækjum og
fann upp á alls konar fíflalátum við ýmis
tækifæri. Þegar Alfons XIII Spánarkonungur
kom t.d. eitt sinn í heimsókn í Listaakade-
míuna bauð Dali hann velkominn á sinn sér-
staka hátt: Hann hellti gipsi úr nokkrum
sekkjum yfir einn af stigum skólans, opnaði
nokkra vatnskrana og lét hvíta gipsleðjuna
vella niður stigaþrepin beint fyrir framan
konunginn, sem einmitt kom þar að í þeirri
andrá með sínu fríða föruneyti.
Svo fór að lokum, að Dali var vísað frá
listaakademíunni. Við árspróf í listasögu sátu
prófessoramir og biðu lengi eftir honum í
prófsalnum. Þegar þonum svo loks þóknaðist
að koma á þeirra fund hafði hann ekki ann-
að að segja en þetta: „Hvorugur þessara
herramanna er hæfur til að dæma um kunn-
áttu mína. Ég segi mig hér með úr prófi."
Á FRAMABRAUT
Fyrsta einkasýning Dalis í Barcelona árið
1925 vakti feiknalega athygli; hlaut hún
mikla aðsókn og gagnrýnendur luku flestir
lofsorði á verk unga mannsins. Eftir slíka
byijun varð hann vitanlega að halda til París-
ar eins og allir aðrir. Þangað kominn gekk
hann á fund landa síns Pablos Picassos, sem
þrettán árum eldri en Dali. „Ég sá það
í augum hans, að hann leit á mig sem „hinn“
— þ.e.a.s. þann einasta sem var nægilega
mikilhæfur til að vera jafningi hans,“ sagði
Dali síðar í viðtali við franskan blaðamann.
í Þrískiptrí sjálfsmynd, sem Dali málaði
skömmu síðar, má glögglega sjá, hve mikil
áhrif Picasso hafði á hann um skeið. En
Dali tók þó brátt að gerast mjög hallur und-
ir stefnu súrrealista, en það var ljóðskáldið
Svefíi, 1937. Það er hluti myndarinnar
' sem hér sést.
Sigur Dulcineu, 1957. í teikningu var
Dali meðal hinna fágætu snillinga og
vann oft sömu mynd bæði með penna
og pensli.
rænt augnaráð, klæddan á einkar ögrandi
hátt. Á einni myndinni styðst hann við grann-
an göngustaf og er með pípuna hangandi í
öðru munnvikinu, hann var þá þegar orðinn