Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1988, Blaðsíða 12

Óson-gatið
er aðvörun
náttúrunnar
FIMM
OG UPPRJ
í USTASAFI
Listamennirnir fimm, sem valdir hafa verið til
að sýna verk sín í Listasafni íslands, eru ekki
af alyngstu kynslóðinni; þeirri sem nýsloppin
er út úr skólum. Hér er um að ræða einstakl-
inga, sem búnir eru að sýna nokkrum sinnum
Til skamms tíma hafa verið
uppi fleiri en ein sennileg
kenning til skýringar á
„óson-gatinu“, mikilli
þynningu á óson-laginu, en
þó árstíðabundnu, í heið-
hvolfínu yfír suðurheim-
skautinu. Ein skýringin var
sú, að óvenjulegt veðurfar hefði þau áhrif, að
lofttegundin næði ekki til suðurpólsins. Önnur
skírskotaði til aukinnar virkni sólar, sem ylli
myndun sameinda, sem eyddu ósoni í andrúms-
loftinu.
Hver sem skýringin er, eru áhrifin áhyggju-
efni. Óson-súrefnissameind, sem hefur þijár
frumeindir í stað hinna tveggja venjulega —
vemdar jörðina að mestu gegn hinum útfjólu-
bláu geislum sólarinnar, sem valda sólbruna,
margs konar húðkrabbamein og hugsanlega
starblindu og truflun á ónæmiskerfínu.
En í september í fyrra varð ljóst, að ógn-
vænlegasta skýringin væri einnig hin sennileg-
asta. Það var næstum því sannað mál. Þótt
óvenjuleg skilyrði í gufuhvolfínu ættu hlut að
máli, var það maðurinn, sem ætti sök á óson-
gatinu — eða öllu heldur efni, sem maðurinn
býr til og kallast klórflúrkolefni, efnasambönd
úr klór, flúr og kolefni.
Enda þótt bannað hafí verið að nota klórflúr-
kolefni í úðunarbrúsa 1978 eru þau enn notuð
í kælikerfi ýmiss konar, við framleiðslu á frauð-
efnum, sem notuð eru við innpökkun matvæla
meðal annars og við hreinsun á rafrásabúnaði
í tölvum. Og nær alveg frá því að þessi efni,
sem endast svo lengi, vom fundin upp á þriðja
áratugnum hafa þau verið á hægri leið upp í
háloftin, þar sem sólarljósið klýfur þau og
brýtur klórfrumeindir úr sameindunum, en klór
er mjög skeinuhætt ósoni.
Það voru vísindamenn í brezkum heim-
skautsleiðangri, sem fyrstir lýstu óson-gatinu
1985, en þeir veittu því athygli, að ósonið var
þynnst í september, en þéttist svo smám sam-
an á næstu tveim mánuðum. Skýrslur banda-
rísku geimrannsóknastofnunarinnar (NASA)
sýndu, að gervihnettir hefðu uppgötvað gatið
nokkmm ámm áður, en þær upplýsingar höfðu
verið lagðar ti) hliðar sem fjarstæða. Árið
1986 staðfestu vísindamenn þessar niðurstöð-
ur. Þegar þeir komu aftur til Suðurskauts-
landsins 1987, hófu þeir nákvæmustu mæling-
ar á fyrirbærinu, sem gerðar hafa verið fram
til þessa. En í stað þess að halda sigjrið jörð-
ina, fóm þeir þangað sem hlutimir vom að
gerast. Frá miðjjum ágúst þangað til seint í
september flugu þeir hvað eftir annað DC-8
vél, sem hlaðin var háþróuðum mælitækjum,
inn í neðri hluta óson-gatsins, í 12 til 13 km
hæð. Önnur vél, breytt U-2 njósnaflugvél, flaug
beint í gatið.
„Það er mikill kostur við að fljúga," segir
Crofton Farmer, en samstarfshópur hans hafði
unnið að rannsóknum frá jörðu niðri árið áð-
ur, „að þá er maður fyrir ofan mestu vatns-
gufumar og aðrar lofttegundir í gufuhvolfínu,
sem hylja það, sem í rauninni er að gerast".
Ennfremur breytist staða gatsins frá degi til
dags. „Það er langtum betra að fara þangað,
sem gatið er, en að sitja á jörðunni og vona,
að það fari hjá.“
Farmer safnaði upplýsingum sínum 1986
með innrauðri litsjá (spectrometer), sem gaf
honum til kynna, hvaða efni í lofthjúpnum
tækju á móti sólarljósi og þar með hvaða efni
fylgdu óson-gatinu. Hann sá stóraukið magn
klórsambanda, og aukningin samsvaraði nán-
ast minnkun ósons. Hann varð einnig var við
aukið magn efna, sem innihalda flúr. „Klór á
sér eðlilegan uppruna, svo sem eldgos," segir
Farmer, „en allt flúr í lofthjúpnum er af
mannavöldum." Og ef flúrið kemur frá klórfl-
úrkolefnum, er næstum öruggt að mikið af
klórinu gerir það líka.
En klórflúrkolefni eru í lofthjúpnum yfír
tempraða beltinu og miðbaug, og það eru eng-
in óson-göt sjáanleg þar. Og ósonið í lofthjúpi
jarðar hefur minnkað á nokkrum áratugum
um 3 til 7 af hundraði samkvæmt flestum
áætlunum, en sú minnkun er a.m.k. að hluta
til vegna eðlilegra sveiflna. En það er ekkert
samanborið við það, sem gerzt hefur yfír suður-
heimskautinu, þar sem ósonið hefur minnkað
um allt að 50 af hundraði á nokkrum vikum.
Farmer segir, að munurinn sé vegna sér-
stæðra fyrirbæra í lofthjúpri suðurskautsins í
lok heimskautavetrarins, þar sem eru hálofta-
ský úr ísögnum. „ísinn,“ segir hann, „skapar
yfirborð, þar sem efnahvörf geta átt sér stað.
Skilyrði eru ekki fyrir hendi til slfkra efna-
hvarfa á lægri breiddargráðum.“ Og eins og
aðrir hafa reynt við tilraunir á rannsóknarstof-
um, myndast virk klórsambönd miklu hraðar
á yfirborði en í lofti. Sérstakir vindar auka
áhrifín. Mestan hluta heimskautavetrarins
(júní-september) snýst vindurinn í hvirfíl um
suðurskautið og eingangrar það þannig frá
hinum hlutum lofthjúpsins.
Tengslin milli klórflúrkolefna og ósons eru
það sterk, að i september í fyrra samþykktu
Bandaríkin og 24 önnur ríki ráðstafanir á veg-
um Sameinuðu þjóðanna í þvi skyni að minnka
framleiðslu klórflúrkolefna í heiminum um 50
prósent fyrir næstu aldamót. En ef aðstæður
eru alveg sérstakar varðandi lofthjúpinn yfír
suðurskautinu, er þá ástæða fyrir okkur hin
að hafa áhyggjur?
„Tvímælalaust," segir Farmer. „Á suður-
skautinu höfum við séð dæmi um það, hvað
getur gerzt, ef of mikið af klóri er sett út í
andrúmsloftið. Þegar klór hefur náð vissu
marki, hverfur það burt og eyðir ósoni. Og ef
menn setja nógu mikið af klór upp í loftið,
kemur að því fyrr eða síðar, að það verður
of mikið. Gatið yfír Suðurskautslandinu er
aðferð náttúrunnar til að vara okkur við.
Úr „Discover".
Nokkur orð um fimm
listamenn af yngri
kynslóðinni, sem
Listasafn íslands hefur
valið til að sýna verk sýn
í tveimur sölum safnsins
eftir að hefðbundnu námi lauk og þeir sem
eitthvað fylgjast með í myndlistinni, þekkja
þessi nöfn vel. Þetta er fólk sem vinnur af
einlægni og alvöru og hefur nú þegar mark-
að sér sinn bás og áunnið sér persónulegan
stíl. Ekki virðist þurfa að bera kvíðboga
fyrir framvindunni í myndlist og ástæða til
að taka fram í þessu sambandi, að safnið
hefði getað valið annan hóp og raunar fleiri
jafn stóra hópa með verðugu fólki af sömu
kynslóð. Hér er sem sagt um nýmæli að
ræða af hálfu safnsins; nýmæli sem sumum
lízt illa á og segja, að ekki sé hægt að taka
helminginn af þjóðlistasafni undir sýningu,
sem gæti verið hvar sem væri. Það orkar
víst flest tímælis þá gert er, það er gamla
sagan.
HULDA HÁKON er ein kvenna á þess-
ari sýningu, en framlag hennar er áhrifam-
ikið og sterkt. Hún sýnir þarna m.a. lág-
mynd sem hún nefnir Leikhús og fer ekki
milli mála, að það er sjálft Þjóðleikhúsið
okkar, sem hefur orðið Huldu að myndefni.
Hún hefur markað sér ákveðinn bás á sviði
lágmynda að undanförnu og með ágætum
árangri. Myndir hennar eru persónulegar
og stundum með gamansömum undirtón.
Efniviðurinn er ýmisskonar spýtnabrak, sem
hún neglir og límir saman og málar síðan.
Fólkið í biðröðinni er eins að því leyti, að
Hulda steypir það í tvenn eða þrenn mót;
samt sýnast engir tveir eins. „Svona erum
við“, segir Hulda, „öll steypt í svipuð mót,
en klæðnaður, hár og skegg gera hvem og
einn smávegis frábrugðinn næsta manni“.
Hulda Hákon sækir yrkisefni sín í íslenzkt
umhverfi. í einni mynd á þessari sýningu
notar hún þjóðsagnaminnið um hulduhamar-
inn og í annarri vinnur hún eftirminnilega
Jón Óskar við verk, sem unnið er með hlandai
■