Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1988, Blaðsíða 4

Engar nýjar hreyfingar náð’u hér fót-
festu frá 1830-1880 - engin trúarleg
vakning varð hér eins og í nágranna-
löndunum. Myndin sýnir brúðargang
og talin vera frá Krossi í Landevjum
árið 1872.
Menningarbyltingin
áíslandi 1880-1930
Menningarbyltingin 1880—1930 er að mörgu
leyti samofin sjálfstæðisbaráttu þessa tíma-
bils. Þjóðfélagsgerðin tók grundvallarbreyt-
ingum þessa hálfu öld eins og allir vita.
Um 1880 er ísland enn frumstætt bænda-
Þá sjaldan að minnst er
á þessar hreyfingar í
íslenzkum blöðum er
það mjög ágripskennt
eins og það komi
mönnum varla við hér.
Það er eins og íslenzkt
þjóðfélag og menning
hafi verið brynvarin
gegn áhrifum frá hinum
ólíku trúarstefnum og
hreyfingum alveg til loka
19. aldar. Það sýna m.a.
þau örlög sem
mormónar og kaþólikkar
urðu að þola hér um
miðja 19. öldina.
Eftir PÉTUR PÉTURSSON
Fyrri hluti
samfélag, nánast nýlenda, þar sem miðalda-
fyrirkomulag ríkti á flestum sviðum, en
árið 1930 er þjóðin sjálfstæð og grundvallar-
stofnanir nútíma velferðarríkis í mótun.
Þessir efnahagslegu og félagslegu þættir
liggja einnig til grundvallar menningarbylt-
ingunni. Þessa þætti verður að taka með
þegar upptök, þróun og ferill nýrra trúar-
legra strauma á íslandi eru athugaðir. Ég
leyfi mér að halda því fram hér, að menning-
arbylting þessara ára komi skýrast fram á
trúmálasviðinu. Nýir straumar í trúmálum
tengjast beint og óbeint þessum efnahags-
legu og pólitísku forsendum.
Engin Trúarleg Vakning
Það sem einkennir þróun trúar- og kirkju-
mála frá 1830, þ.e.a.s. frá upphafi póli-
tískrar þjóðernishreyfíngar og fram til um
1880, er hvað lítið gerist á þessu sviði.
Engar nýjar hreyfingar ná hér fótfestu,
engin trúarleg vakning verður eins og í
nágrannalöndum okkar. Gamla lútherska
orþódoxían heldur enn velli með Passíusálm-
um Hallgríms Péturssonar og þeim postillum
og guðsorðabókum sem lesnar voru á heimil-
unum. Orþódoxían festist í sessi á 19. öld
með rómantíkinni og hinni íhaldsömu kirkju-
stefnu sem í Danmörku var kölluð þriðja
stefnan og var kennd við H.L. Martensen
prófessor í guðfræði við Hafnarháskóla og
seinna Sjálandsbiskup. Hinar stefnumar
voru Heimatrúboðið og stefna Gmndtvigs.
Það er í raun og veru merkilegt, þegar
haft er í huga hve sambandið milli þjóðanna
var náið, að hinar miklu guðfræðilegu um-
ræður og trúarlegu hreyfíngar sem áttu sér
stað í Danmörku skuli nánast algerlega
fara framhjá Islandi.
Trúfrelsi var innleitt í Danmörku með
stjórnarskránni, 1848, og sértrúarflokkar
höfðu þá gert töluverðan usla og vakið ugg
meðal trúarlegra máttarstólpa samfélags-
ins. Kirkegaard, Grundtvig og William Beck,
leiðtogi Danska heimatrúboðsins, höfðu
komið af stað miklum umræðum og hreyf-
ingum sem vart var hægt að komast hjá
að taka eftir í akademísku lífi í Kaup-
mannahöfn, a.m.k. ekki í þeim hópum þar
sem guðfræði skipti einhveiju máli.
Konungur var verndari hinnar einu og sönnu lúthersku trúar og Alþingi kol-
felldi tvisvar sinnurn bænarskrár um trúfrelsi á íslandi þar til konungi þóknað-
ist að innleiða það með stjórnarskránni 1874. Koparstungan er einmitt frá íslands-
för Kristjáns konungs 9. árið 1874 og sýnir hámessu í Dómkirkjunni, þar sem
konungur sat í stól landshöfðingja.
Matthías Jochumson varð að þola
áminningu kirkjuyfirvalda fyrir guð-
fræðilegar skoðanir, sem ekki sam-
rýmdist rétttrúnaðinum.
Þá sjaldan að minnst er á þessar hreyfing-
ar í íslenskum blöðum er það mjög ágrips-
kennt og eins og það komi mönnum varla
við hér. Það er eins og íslenskt þjóðfélag
og menning hafi verið brynvarin gegn áhrif-
um frá hinum ólíku trúarstefnum og hreyf-
ingum alveg til loka 19. aldar. Það sýna
m.a. þau örlög sem mormónar og kaþólikk-
ar urðu að þola hér um miðja 19. öldina.
Þeir voru hraktir úr landi eftir nokkrurra
ára veru og skildu ekki eftir sig nein varan-
leg spor. Þeir fáu íslendingar sem tóku
mormónatrú áttu þá ósk heitasta að hverfa
af landi og öðlast bústað í fyrirheitna
landinu Utah, handan hafsins. Andstaðan
gegn kaþólsku prestunum sem hér komu
var ekki alveg eins mögnuð en þó var það
talið nánast landráð að hýsa þessa menn
og gat fólk átt málsókn yfír höfði sér ef
það var gert. Kaþólsku prestamir hurfu af
landi brott án þess að hafa snúið nokkrum
íslendingi, en tveir drengir fóru utan og
fengu ókeypis menntun hjá kaþólsku kirkj-
unnni. Fjölskylda annars þeirra varð kjarn-
inn í þeim söfnuði sem varð til um aldamótin.
En hvemig stóð á þessu áhugaleysi á
nýjum trúarstefnum og trúmálaumræðu?
Voru þeir minna trúaðir en bræður þeirra
og systur í Danmörku? Ég held að svo hafi
ekki verið, nema síður sé. Eg held að íslend-
ingar hafi jafnvel lesið meira af guðsorði á
þessum tíma en aðrar Norðurlandaþjóðir.
Hér verður að leita til annarra skýringa og
ég mun aðeins drepa á nokkur atriði hér.
Eg set hér fram þá tilgátu að sjálfstæðis-
baráttan og þjóðfélagsgerðin hafi í samein-
ingu fram að aldamótum lokað fslensku
samfélagi og menningu fyrir nýjum trúar-
straumum. Það er alls ekki fjarri lagi að
tala um byltingu á þessum sviðum um alda-
mótin og tvo fyrstu áratugi 20. aldar, svo
gagnger var breytingin á trúarstofnunum
og trúarlífí þjóðarinnar.
Kröftunum Mátti
Ekki Dreifa
Pólitíska þjóðernishreyfíngin leitaðist
bæði beint og óbeint við að viðhalda hinu
einleita þjóðfélagsmynstri og menningu. Öll
áhersla var lögð á að sameina og fylkja
þjóðinni undir merki sjálfstæðisbaráttunnar,
og sýna það svart á hvítu hver þjóðarviljinn
væri í þjóðfrelsismálinu. Allt sem dreift gat
hugsuninni og félagskröftunum frá þessu
eina nauðsynlega, var álitið vera til óþurftar