Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1983, Blaðsíða 6

T.S. Eliot
Holmennin
Herra Kurtz — hann dáinn
Þorsteinn Gylfason þýddi
Fimmaur fyrir
gamla Gaur

Fyrri einkunnarorð Holmennanna
eru sótt í sögu Josephs Conrad í hjarta
myrkurs (Heart of Darkness). Sú saga
er flestum kunn nú vegna þess að
Francis Ford Coppola reisti á henni
kvikmynd sína um styrjöldina í Ví-
etnam Ragnarök nú (Apocalypse Now).
Orðin eru dánarfregn sem svartur
þjónn herra Kurtz flytur af húsbónda
sínum; Herra Kurtz samsvarar hjá
Conrad hlutverkinu sem Marlon
Brando leikur í kvikmyndinni. Síðari
einkunnarorð kvæðisins eru sótt í sið
brezkra barna, sem bundinn er 5. nóv-
ember. Þann dag árið 1605 varð upp-
víst um að Guy nokkur Fawkes hafði
gert tilraun til að kveikja í þinghúsi
Breta, Westminster-höll. Því gera
börn brennur á þessum degi, og
brenna á hverri þeirra hálmtroðna
brúðu sem heitir „Old Guy“ í höfuðið
á Fawkes. Áður en kveikt er í brenn-
unum ganga börnin fyrir hvers
manns dyr með brúður sínar sníkj-
andi: „A penny for the Old Guy.“ Þeir
Fawkes og Kurtz eru hinir fordæmdu
fantar kvæðisins. Stjarnan staðfasta,
hin blaðmarga rós, er hins vegar
María guðsmóðir.
Skáldið Stephen Spender hefur
skrifað bókina T.S. Eliot (1975). Þar
stendur (á bls. 120—121): „Saga
Conrads fjallar um frumstæðan heim
mannæta og svartagaldurs sem gerð
er innrás í úr efnishyggjuheimi sem
kennir sig við menntun og menningu
en er samt einkum byggður af fjár-
plógsmönnum og auðsöfnurum; og
hún lýsir því hvernig siðaður maður
spillist við kynni sín af uppruna
mannsins í illsku, eða öllu heldur
þeim uppruna sem verður að bölvun
við vanhelgan hjúskap evrópskrar
verzlunar og afrískrar villimennsku.
Sá hugarheimur sem Conrad lýsir er
heimur einskærs hroða. Eliot er
oftast talinn mjög fágaður og bragð-
vís höfundur, menntamaður í hópi
skálda. Áf þessum sökum sést
mönnum oft yfir þann frumstæða
hrylling sem rís úr djúpum kvæða
hans. Samt er hann þar í hljómfallinu
og kristallast oft í orðalagi sem minn-
ir á bumbur sem dynja í svörtum
frumskóginum, það krafsandi
skuggalíf sem skýzt um sædjúpið,
spjót villimanna skekin yfir ómæl-
isfljótið, hálfhöggnar forsögulegar
steinmyndir innst í skóginum, risa-
vaxna kaktusa eyðimerkurinnar, hvísl
drauga á mörkum myrkursins."
Vér erum holmennin
vér erum hálmmennin
höllumst hvert að öðru
hausleðrin troðin út. Æ já!
Raustir vorar visnar
er vér hvíslumst á
hljótt marklaust hjal
sem vindsins um visin grös
rottur að brölta yfir brotin glös
í þurri geymslu vorri
Formlaus lögun, litlaus skuggi
magnstola kraftur, andsvar án æðis
Þeir sem fóru yfirum beint
af augum, í hitt Ríki dauðans
muna oss — ef þeir muna — seint
sem fordæmda fanta
heldur sem holmennin
hálmtroðin holmennin.
IV
Augun eru ekki hér
hér eru engin augu
í dal dauðvona stjarna
í þessum hola dal
þessum brotna kjálka vorra týndu ríkja
Á þessum hinzta fundastað
fálmumst vér á
og forðumst orð
saman á bakka hins bólgna fljóts
Blind, nema augun
birtist aftur
sem stjarnan staðfasta
hin blaðmarga rós
úr rökkurríki dauðans
von innantómra
og annarra ekki.
II
Augu sem mér óar að sjá
í draumheimi dauðans
þau láta ekki sjá sig:
augun eru þarna
sól á brotna súlu
tré vingsast
vindur syngur
fjölda radda þarna
fjarlægari og upphafnari
en fölnandi stjarna
Nær vil ég ekki vera
í draumheimi dauðans
lát mig líka bera
svo gagnger dulargervi
rottufeld, krákuham, spýtur í kross
á akri fjær
herma eftir háttu vinda
engu nær
Ekki þennan hinzta fund
í rökkranna ríki.
III
Þetta er steindautt land
þetta er kaktusland
hér eru höggmyndir
háreistar og veitast
bænir andvana handar
í bliki slokknandi stjörnu
Er það þá svona
í hinu ríki dauðans
andvaka ein
á þeirri tíð er
vér titrum af blíðu
varir vildu kossa
en bærast í bæn
við brotinn stein.
Göngum við í kringum
kaktusberjarunn
kaktusberjarunn
klukkan fimm að morgni
Því þitt er ríkið
Lífið er mjög langt
Milli hugar
og heims
milli hreyfingar
og handtaks
fellur skugginn
Milli frumkvæðis
og framtaks
milli ástríðu
og atlota
fellur skugginn
Milli fýsnar
og fullnægingar
milli getnaðar
og gerðar
milli eðlis
og uppruna
fellur skugginn
Því þitt er ríkið
Því þitt er
lífið er
því þitt er rí...
Svoleiðis verður heimsendir
svoleiðis verður heimsendir
svoleiðis verður heimsendir
enginn hvellur en kjökur.

VíÖa um lönd er þess
minnst á þessu ári, að liðnar
eru fimm aldir frá fæðingu
siðbótarmannsins Marteins
Lúters. Hann fæddist hinn
10. nóvember árið 1483 í
Eisleben í Þýskalandi.
Gera má ráð fyrir, að þeg-
ar nær dregur afmælisdegin-
um verði rækilega um hann
fjallað í íslenskum fjölmiðl-
um og vænta má rita um
þennan umdeilda mann, sem
þjóðkirkja okkar er kennd
við.
Á 19. öld minntust tveir
kunnir íslenskir guðfræð-
ingar Lúters, annar í bundnu
máli en hinn í prentaðri rit-
gerð. Árið 1864 orti séra
Matthías Jochumsson um
hann lofkvæði, alls 11 erindi,
og nefnir hann þar m.a.
Ijóssins hetju, sem hóf sinn
logabjarta hjör mót hneyksli
og til þess að stökkva lygi úr
landi. Ljóðið er brennandi
hvöt til samtímamanna
skáldsins, að þeir sæki and-
legan þrótt til framfara í
liðna sögu eins og fram kem-
ur í upphafserindinu:
„Viö döprum sálar-doða
ég dýrðJegt þekki ráð,
sem varnar andans voða,
en vekur líf og dáð:
aö horfa’ á horfinna’ alda
in helgu furðu-verk;
í traustri trú þar halda
oss tákn svo stór og merk.“
Hinn guðfræðingurinn, Helgi
Hálfdánarson prestaskólakenn-
ari, samdi ritgerð í tilefni af
fjögurra alda afmæli siðbótar-
mannsins (Lúters minning).
Hún kom út nær árslokum 1883
og var prentuð að tilhlutan
landshöfðingjans og biskupsins
yfir íslandi, með styrk úr lands-
sjóði. Helgi rekur þar sögu Lút-
ers og siðskiptanna á ljósan og
greinargóðan hátt, svo ritið hef-
ur verið næsta aðgengilegt al-
menningi og verulega fræðandi,
þótt ekki sé það mikið að vöxt-
um; 64 bls. og í litlu broti. Höf-
undurinn ýtir úr vör með lofs-
yrðum, sem ekki gefa eftir hrósi
séra Matthíasar:
„Hinn 10. dag nóvembermán-
aðar á þessu ári voru liðin rjett
400 ár, síðan hinn mikli guðs-
maður, trúarhetjan, sannleiks-
hetjan og frelsishetjan Marteinn
Lúter var í heiminn borinn. Með-
al allra þeirra þjóða, sem fallizt
hafa á kenningar hans og kalla
hann kirkjuföður sinn, er hans
hátíðlega minnst á þessu ári
með þakklæti til drottins fyrir
hina ómetanlegu heill og bless-
un, sem svo mörgum þjóðum og
mörgum sálum hefur staðið af