Lesbók Morgunblaðsins - 27.08.1983, Blaðsíða 4

sumarveiðinni. Hinar voldugu
hvalveiðiþjóðir höfðu því her-
skip til þess að gæta veiðiflota
síns. Þessar þjóðir reyndu einn-
ig að ná eignarrétti á veiðunum.
Hollendingar töldu sig eiga eyj-
arnar þar sem þeir hefðu fundið
þær, en Englendingar sögðust
hafa hafið hvalveiðarnar þar í
kring og ættu því veiðiréttinn.
Kristján IV Danakonungur
reyndi hins vegar að sýna fram
á, að Svalbarði væri hluti af
Grænlandi og því dönsk eign.
Jón Indíafari í sjó-
her Kristjáns IV
Svo merkilega vill til, að
kunnur íslendingur varð þátt-
takandi í þessum átökum og lýs-
ir þeim af eigin raun. Árið 1618
var Jón Ólafsson Indíafari ráð-
inn sjóliði á eitt af stríðsskipum
Kristjáns IV og sigldi með því
norður að Svalbarða eins og
hann segir frá í endurminning-
um sínum. Þar stendur meðal
annars: „Þegar fyrst sem vér
komum þangað í landið, stóð til
stríðs með Engelskum og Holl-
enzkum fyrir sakir kífs og
ágreinings um þetta Grænland,
hverjir það fyrst fundið hefðu,
en vor aðmíráll stillti það klam-
arí með ljúflegri meðalgöngu
þeirra á milli, en lýsti landið
undir Danmerkur krónu og varð
svo allt í góðri forlíkun. Það
liggur í landnorður héðan hálft
annað hundrað mílur og þar,
sem vér lágum, venti í norðaust-
ur. Viðarreki er þar mikill, hvar
að vér tókum til margs efnivið-
ar, sem við þurfti. Eigi verður
landið kannað sakir jökla til
landsins og íssins margfaldleika
til sjávarins."
Einnig skrifar hann: „Landið
er með háum fjöllum og flestöll
hulin með jöklum frá ofanverð-
um brúnum niður til sjávar. Sól
skín þar nótt og dag allt fram í
augustimánuð. Allt frá dagmál-
um og fram yfir miðmunda
heyrast skríður og dynkir frá-
bærlegir á hverjum degi, nær
sérhvers fjalls jökull fyrir sólar-
innar verkun losast og fram
springur og í sjóinn fellur ...
þessir jöklar frósa úr því ferska
vatni, sem er þar ofan á fjöllun-
um, og er það sá drífandi hafís
er hingað til íslands kemur.“
„Ekki var á annað að stíga“ seg-
ir hann, „nær vér á land geng-
um, en blájökla og skaðsamt
eggjagrjót, en grasstrá eður
þess konar sást þar ekki, en þó
ala sig þar fullvel hreindýr og
birnir." Jón segir frá ýmsum
ævintýrum er á daga hans drifu
þær 11 vikur, sem hann dvaldist
við Svalbarða, frá rostungum,
hreindýraveiðum og bjarndýra-
drápi og frá viðskiptum
danskra, enskra og hollenzkra
áhafna af 15 skipum, sem lágu í
Forlandssundi það sumar. Hin
dönsku stríðsskip áttu að
vernda hvalfangarana. Hafði
Kristján IV konungur Dana
fengið 24 Baska til þess að
stunda hvalveiðar á þessum
norðurslóðum. Lágu þeir við í
tjöldum á útnesjum og skutluðu
hvali frá smábátum. Spikið var
síðan brætt í landi og um haust-
ið sigldi skipin heim á leið með
sumaraflann. Mun mesti hluti
lýsisins hafa verið seldur til
Hollands.
Grænlandshval
útrýmt og rost-
ungum nærri því
Þessar miklu hvalaveiðar
stóðu aðeins skamman tíma.
Hvölunum fækkaði svo mjög að
útgerðin hætti að bera sig.
Hvallýsi var þá ekki lengur
brætt í landi heldur úti á skút-
unum og stöðvarnar urðu óþarf-
ar. Á 18. öld hafði hvalnum
nærri því verið útrýmt á þessum
slóðum. Hinir miklu hvalveiði-
bæir á Amsterdam og Dönsku-
eyju fóru í eyði og skúturnar
hurfu af höfunum. Nú bera
húsarústir og ryðgaðir soðpott-
ar vitni um hið mikla hvalveiði-
tímabil og óhóflega nýtingu
hvalastofnsins. Grænlands-
hvalnum var útrýmt og svipuð
urðu afdrif rostungsins/Hann
var gegndarlaust drepinn vegna
tannanna. Hin stóru klunnalegu
dýr höfðu haldið sig á ákveðnum
eyjum svo sem á hinu flata
sandrifi Moffen norður af
Wijdefirði og þar voru þau auð-
sótt. Eyja þessi er fimm ferkíló-
metrar að flatarmáli og liggur
aðeins nokkra metra yfir sjáv-
arborði. Var þessi eyja eitt sinn
aðal aðsetur rostunga í norður-
höfum. Þangað söfnuðust þeir
þúsundum saman. Og þarna
voru þeir einnig drepnir unn-
vörpum. Voru rostungar við
Svalbarða nær útdauðir, þegar
Norðmenn friðuðu þá 1952. Nú
sjást þarna aðeins örfá dýr.
Einkum voru það Englendingar
og Hollendingar sem kepptust
um þessar veiðar, en Noregur
fékk lítinn hlut. Norðmenn
komu sér upp búðum á Dönsku-
eyju, en Bretar héldu einkum til
í Bellssundi og Magdalenufirði.
Þegar hvölum og rostungum tók
að fækka á þessum slóðum tóku
við selveiðar.
Nelson barðist
við hvítabjörn
Hvítabirnir þóttu ávallt góður
fengur, hvort heldur sem náð
var í skinn eða lifandi dýr, sem
mikill markaður var fyrir í
dýragörðum um allan heim.
Þessar veiðar hafa Norðmenn og
Rússar stundað öðru hvoru.
Fóru harðfengnir veiðimenn
stundum einförum og voru oft
langdvölum við veiðar á af-
skekktum svæðum á Svalbarða.
Þeir skutu kampsel og hringa-
nóra á ísnum og eltust við
hreindýr, sem ganga villt á eyj-
unum eða veiddu hvítabirni og
heimskautaref í gildrur. Lifandi
birni geymdu þeir í rammlega
byggðum bjarnarkofum, sem
dýrin voru síðan flutt í suður á
bóginn. Einn slíkur kofi stendur
nú í Longyearbæ, sem vitni um
þessar veiðar. Þar í bæ hafa
áhugamenn um sögu Svalbarða
einnig komið upp dálitlu safni
með ýmsum gripum úr merkum
leiðöngrum.
Um aldaraðir hafa landkönn-
uðir sótt til Svalbarða, eða not-
að landið sem viðkomustað í leit
að austurleiðinni til Kína eða
leiðinni á Norðurpólinn. Bretar
sendu vísindalegan leiðangur á
þessar slóðir árið 1773. A því
skipi var ungur háseti að nafni
Horatio Nelson, sem vann það
afrek að berjast við hvítabjörn.
Seinna varð þessi ungi maður
frægur í sögu Breta.
Norðmenn sendu sinn fyrsta
leiðangur 1827, og seinna hófu
Svíar að rannsaka þetta svæði.
Adolf Erik Nordenskjöld lagði
héðan upp í pólarferð á hrein-
dýrasleða, en varð frá að hverfa.
Síðar varð hann fyrstur til þess
að sigla norð-austur leiðina. Á
síðari hluta 19. aldar var hafið í
kringum Svalbarða kannað. Hin
jökulþakta Hvíteyja í norð-
austri var þegar fundin og stigu
Norðmenn þar á land 1872, en
Kong Karls Land, sem eru smá-
eyjar austur af Svalbarði fund-
ust 1853. Norðmaðurinn Frið-
þjófur Nansen ætlaði að láta
skipið Fram reka með ísnum frá
Síberíuströnd að Norðurpólnum
og barst það loks að Svalbarða
1896 en Nansen komst ekki á
heimskautið þótt hetjulega væri
reynt. Nú stjórna Norðmenn
rannsóknum á Svalbarða og er
Norska heimskautastöðin (Pol-
arinstitutt) sá aðili sem hefur
samræmt athafnir síðan 1948.
Norðurstjarnan siglir inn
Kóngsfjörðinn fyrir Forlands-
sundið með Mitrahöfða á bak-
borða. í skínandi heimskauta-
birtu speglast jökulkrýnd fjöll í
kyrrum haffletinum, þegar
haldið er inn að Nýja Álasundi.
Við fjörðinn stendur viðkunnan-
legt og þrifalegt þorp, sem talið
er vera nyrzta byggð i heimi.
Hér voru á árum áður unnin kol
úr jörðu. Sprenging mikil varð í
námunni 1963 og fórst þá fjöldi
námumanna. Var norsku stjórn-
inni kennt um slælegt eftirlit.
Nú er hér aðeins aðsetur vís-
indamanna og veðurathugun-
arstöð. Héðan hafa margir
kunnir kappar lagt upp í leið-
angra um heimskautasvæðið,
svo sem þeir Amundsen og Nob-
ili. Niðurlag í næsta blaði.
4
Nelson komst í kast viö hvítabjörn á sínum yngri árum, þegar hann var
háseti á bresku leiðangursskipi við Svalbarða 1773.
Það var kl. 7 að morgni Fdstu-
dags snemma í júní sl. John Glenn
sat við mælaborðið í hinni hvítu og
rauðu tveggja hreyfla Beech-
craft-fiugvél sinni reiðubúinn að
hefja sig til flugs í eina af hinum
reglubundnu framboðsferðum sín-
um um helgar. Nú var ferðinni
heitið til Ohio, og síðan átti að
gera margar lykkjur á leiðina
norður eftir Maine-fylki. Glenn er
ekki vel við að byrja daginn svona
snemma. Hann hefur til að bera
nær takmarkalausa þolinmæði, en
eins og aðstoðarmenn hans vita er
ofhlaðin áætlun einn af þeim sára-
fáu hlutum, sem geta orðið skapi
hans ofraun.
Nokkrum mínútum eftir
flugtak virti hann fyrir sér heið-
an himininn í 10.000 feta hæð.
Þegar hann bjóst til að lenda á
hinum ýmsu viðkomustöðum
sínum á leiðinni, leiðbeindu
flugumferðastjórarnir, sem
vissu hver var á ferðinni, honum
með auðheyrilegri virðingu.
Glenn setti sjálfvirka stýrisbún-
aðinn í samband og fór að tala
John Glenn
Geim-
farinn
yill verða
forseti
um það, þegar hann var að
fljúga í gamla daga. Hann var
spurður hversu glöggt hann
myndi eftir loftbardögunum yfir
Kóreu, þegar hann hefði skotið
niður þrjár MIG-flugvélar í síð-
ustu viku stríðsins. Hann sagð-
ist muna það nákvæmlega. Tveir
flugmannanna, sem hann barð-
ist við, hefðu verið mjög góðir,
en sá þriðji hefði verið slakur.
Glenn lyfti hægri hendi með út-
réttum fingrum hægt upp á við í
átt að lófa vinstri handar til að
sýna hvernig hann hefði flogið
að þriðju Mig-vélinni að neðan,
skotið í bleginn á henni og horft
síðan á hana hrapa niður í
Yalu-fljót. Augu hans lýstu ekki
neinni geðshræringu meðan
hann var að segja frá þessu. Það
er langt síðan hann lærði að
dylja tilfinningar sínar.
Er geimferðahetjan
nógu skörp?
Hvar sem John Glenn lenti, í
heimafylki sínu eða í Maine, var
honum fagnað innilega. Það
skipti litlu máli, að fagnaðar-
lætin voru alltaf mun meiri,
þegar hann kom en er hann fór.
Þegar hann hafði lokið ræðu
sinni, stóðu kjósendur í biðröð-
um til að fá eiginhandaráritanir
og ná myndum af honum. Það er
eins um hann og annan af-
reksmann og forsetaframbjóð-
anda, Dwight Eisenhower, sem
honum er oft líkt við, að staða
hans meðal almennings skapar
alveg sérstakt samband milli
hans og áheyrendanna. Slík
staða vekur tiltrú, en engu að
síður virti mannfjöldinn hann
vandlega fyrir sér eins og til að