Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1983, Blaðsíða 3
Kort I. Séu kort I og kort II borin saman má sjá aö keltnesk/ kristin áhrif á íslandi fyrir ár 1000
eru mest á Vesturlandi.
Kort II. Fundarstaöir beiöinna grafa eru aðallega á Miö-Suöurlandi, Norðurlandi og á Fljóts-
dalshéraði. Örfá heiðin kuml hafa fundist á öllu Vesturlandi, en þar viröast keltnesk/ kristin
áhrif hafa verið mest.
Borghlaöin fjárborg í Skötufiröi viö Isafjaröardjúp. Hugsanlegt er að borg-
hleðslustfllinn sé til íslands kominn frá Bretlandseyjum. En borghlaöin hús
hafa verið í notkun I landinu frá upphafí byggðar og fram á þessa öld.
Rúst í Surtshelli.
önnur yngri. Dæmi eru: Bekan,
Bresi, Brjánn, Butraldi, Dufan
Dufgus, Dunkaðr, Gulli, Gufa,
Karman, Kjartan, Kjarval,
Kolka, Konall, Njáll, Patrekur.
Eins og sjá má af meðfylgj-
andi korti er ca. 41 keltneskt ör-
nefni að finna á Vesturlandi, 15
á Vestfjörðum, en á öllu Norður-
landi aðeins 18, á Austurlandi 4
og á Suðurlandi 12. Hermann
Pálsson telur ekki öll kurl kom-
in til grafar enn varðandi keltn-
esk örnefni á landinu, þar sem
þetta svið sé ekki enn fullkann-
að, og vitað er um mun fleiri
íslensk örnefni af keltneskum
uppruna, þótt þau séu ekki talin
með hér. Guðrún Jónsdóttir frá
Prestbakka, merkur fræðimaður
á þessu sviði, en hún kann gael-
ísku, segir að Apavatn, en heiti
þess hefur löngum vafist fyrir
fræðimönnum, þýðir árvatn á
gaelísku.
Keltnesk menningar-
áhrif mismikil
eftir landshlutum
Þegar ég bar saman dreifingu
borghlaðinna húsa, keltneskra
örnefna og staða með kirkju eða
krossanöfn um landið kom í ljós
að þau voru flest á þeim svæðum
þar sem fæstar heiðnar grafir
hafa fundist og verður að telja
að sá samanburður styrki mjög
kenninguna um keltnesk/kristin
áhrif hér á landi fyrir árið 1000,
einkum á Vesturlandi, en á
svæðinu frá Botnsá í Hvalfirði
að Hrútafjarðará eru aðeins 12
fundarstaðir heiðinna grafa af
alls um 300 á landinu öllu.
Það er því ljóst að keltnesk
menningaráhrif hafa verið mikil
á sumum svæðum landsins en
lítil á öðrum, og er því hugsan-
legt að kasta fram þeirri tilgátu
að á íslandi hafi búið tveir
menningarhópar fyrir kristni-
töku, annarsvegar keltneskur
og/eða kristinn hópur, sem kann
að hafa verið minnihlutahópur
eða undirstétt, og hinsvegar
norrænn, heiðinn hópur, sem
kann að hafa myndað meiri-
hluta og yfirstétt. Samkvæmt
þessu mætti skipta landinu í
grófum dráttum í keltnesk
og/eða kristin svæði og norræn,
heiðin svæði, og nefna þau svæði
keltnesk og/eða kristin þar sem
tíðni kirkju og krossanafna,
borghlaðinna húsa og keltn-
eskra örnefna er há, en lág með
tilliti til heiðinna grafa. A nor-
rænu/heiðnu svæðunum er tíðni
heiðinna grafa há, en tíðni
kirkju- og krossaörnefna,
borghlaðinna húsa og keltn-
eskra örnefna lág.
Þær byggðir sem keltnesk/
kristnir menn völdu til búsetu,
einkum á Vesturlandi og Vest-
fjörðum, hafa því einkennst af
siðvenjum þeirra og trúarbrögð-
um. Norrænir heiðnir menn
virðast hafa sest að aðallega á
Suðurlandsundirlendi, og mynd-
að kjarnabyggðir í Rangárvalla-
sýslu, Mið-Norðurlandi (í Eyja-
fjarðarsýslu) og á Fljótsdals-
héraði og á Norð-Austurlandi,
en á þessum svæðum hafa fund-
ist flestir heiðnir grafstaðir.
Annars er fræðilega varasamt
að skipta landinu upp í skýr
svæði eftir landnámi hvors
hóps, því menningarblöndun og
samruni hefur verið allmikill,
jafnvel fyrir landnám á íslandi,
milli þessara tveggja hópa. I
Rangárvallasýslu má víða sjá
dæmi þessarar blöndunar
menningarhópanna tveggja.
Ég sló því fram, að keltn-
esk/kristnir menn kunni að
hafa verið minnihlutahópur og
undirstétt í landinu, og það er
ekki ótrúlegt í ljósi þess að
stjórnskipulag í landinu fyrir
árið 1000 var bundið heiðnum
sið. Landinu var skipt í goðorð,
og var goði jafnframt hofprest-
ur og innheimtumaður hof-
skatts. í sögum eru þess dæmi
að menn hafi neitað að greiða
hofskattinn. í Vopnfirðingasögu
er sagt frá því að Þorleifur
kristni neitaði að gjalda Stein-
vöru hofgyðju hofskattinn. Þá
er það athyglisvert að þær tvær
fornsögur er greina frá vopnuð-
um uppreisnum í landinu gerast
á Hvalfjarðarsvæðinu, sem telj-
ast verður keltnesk/kristið
svæði. Þessar sögur eru Harðar-
og Hellismannasögur.
Rústin í Surtshelli
I Surtshelli er rúst, sem gæti
bent til þess að þar hafi keltn-
eskir menn hafst við. Húsrústin
er sporöskjulaga, með dyr á
langhliðum en eldstæði í báðum
gaflendum. Húsagerð af þessu
tagi þekktist á Suðureyjum, en
er mjög ólík gerð annarra húsa
frá þessum tíma, sem rústir
hafa fundizt af á íslandi. Hall-
dór Laxness lét aldursgreina
beinahnútu sem fannst í Surts-
helli, og var hún áætluð frá 940,
með einnar aldar fráviki.
A keltnesk/kristna svæðinu
gerast margar bestu fornsagna
okkar, og nægir að minnast á
Eyrbyggju, Laxdælu, og Gísla
sögu Súrssonar og Eiríks sögu
rauða, en þær tvær síðastnefndu
gerast að hluta til á Vesturlandi
og Vestfjörðum. Þá ber og að
nefna Kjalnesingasögu, en Helgi
Guðmundsson hefur skrifað um
keltnesk minni og áhrif í þeirri
sögu, en þau virðast vera mjög
mikil. Prófessor Einar Ólafur
Sveinsson hefur skrifað manna
mest um keltnesk menningar-
áhrif í íslenskum fornbók-
menntum, og liggja eftir hann
mörg merk rit um það efni.
Keltnesk minni í íslenskum
fornsögum eru mýmörg, en þó
bíður enn mikið starf þeirra,
sem rannsaka vilja keltnesk
árhif í íslenskum bókmenntum
fyrri alda. Keltnesk höfðadýrk-
un og trúin á spásagnargáfu
höfða kemur víða fram í forn-
sögum: Njálu, Eyrbyggju, Bárð-
arsögu og Bjarnar sögu Hít-
dælakappa. Ahugi fyrir bók-
menntum og ritlist er sameigin-
legur íslendingum og írum, og
strax á sjöttu öld blómstraði
sagnalist Ira. Þess má geta að
dróttkvæður háttur, sá er einna
algengastur var íslenskra
kvæðahátta, er írskur að upp-
runa. Urmull þjóðsagna og
málshátta er einnig af keltnesk-
um toga spunninn, og bíður þar
mikið verkefni rannsóknar
fræðimanna.
Orðatiltækið: „að koma ein-
hverjum fyrir kattarnef" er
gaelískt að uppruna og þýðir að
kasta manni fyrir þverhnipi.
Leiddu árekstrar
kristinna manna og
heiðingja til búferla
flutninga til Grænlands
Það hefur vakið athygli mína,
hve margir gripir, sem fundist
hafa frá fornri byggð á Græn-
landi eru keltneskir. í þessu
samhengi er það áhugavert, að
mjög margir þeirra, sem til
Grænlands fluttu héðan fyrir
kristnitöku voru einmitt frá
Breiðafjarðarsvæðinu þar sem
keltnesk/kristin áhrif voru hvað
sterkust. Þetta fyrirbrigði hefur
lítið sem ekkert verið kannað, en
ekki er ólíklegt að árekstrar
kristinna manna og heiðinna
hafi leitt til búferlaflutninga
hinna fyrrnefndu. Kann offjölg-
un við Breiðafjörð að hafa vald-
ið einhverju þar um einnig.
- Ert þú sjálfur keltneskur að
uppruna, Þorvaldur?
- Ég vona það. Annars er
þetta ekki spurning um rasa,
kynþátt, sem ég er að glíma við,
heldur snúast mínar rannsóknir
um að kanna hversu sterk keltn-
esk menningaráhrif hafa verið
og eru enn í íslenskri menningu.
Áður fyrr þótti okkur fínt að
kalla okkur afkomendur norskra
smákonunga en heldur illt að
vera undan írskum þrælum.
Þetta viðhorf er nú að breytast,
enda er okkur ekki minni sómi
að tenglsum okkar við ríka bók-
og listmenningu Kelta en bók-
lausa norska skerkónga.