Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1983, Blaðsíða 2

Komnir af Keltum
ekki síður en
norskum skerkóngum
Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur rann-
sakar keltnesk menningaráhrif á íslandi og telur
að hugsanlega hafi búið tveir menningarhópar á
íslandi fyrir kristnitöku: Annars vegar keltnesk-
ur og/ eða kristinn hópur, — hins vegar nor-
rænn, heiðinn hópur
Flest okkar drukku í sig þann skilning forfeðr-
anna með móðurmjólkinni og barnaskólastaglinu
að við íslendingar værum afkomendur hreinrækt-
aðra víkinga; að í merg okkar sætu erfðalyklar úr
sæði norrænna smákonunga með frelsishugsjón
fyrir brjósti og af þeirri hreysti að þeir froðufelldu
í tíma og ótíma, bitu í skjaldarrendur og vógu
mann og annan fyrir árbít. En Þorvaldur Friðriks-
son fornleifafræðingur er öldungis á annarri skoð-
un. Hann færir rök fyrir því að fyrir árið 1000 hafi
líklega búið í landinu tveir ólíkir menningarhópar,
annarsvegar keltneskir og/eða kristnir menn og
hinsvegar þeir sem voru norrænir og heiðnir og
fleiri sögur fara af.
Allt frá miðöldum hafa fslend
ingar fjallað um uppruna sinn.
Landnáma og íslendingabók
voru fyrstu bækurnar sem fjöll-
uðu um uppruna fólksins í land-
inu, og var frásögn þeirra lengi
vel trúað bókstaflega — að mik-
ill meirihluti innflytjenda hefði
komið hingað frá Noregi, en
mun færri hefðu verið sænskir,
danskir eða keltneskir. í seinni
tíð hefur þó verið dregið í efa að
Landnáma hefði það sagnfræði-
lega gildi sem lengi var haldið,
og telur t.d. Sveinbjörn Rafns-
son prófessor að Landnáma hafi
verið skrifuð til að sanna eign-
arrétt vissra ætta á landi, og er
það varla til að auka trú manna
á sannfræði hennar, ef rétt
reynist.
Dr. Kristján Eldjárn forseti
skrifaði eitt grundvallarritanna
í íslenskri fornleifafræði, Kuml
og haugfé, afar merka bók, og
kemst hann þar að þeirri niður-
stöðu að kuml á fslandi komi
heim og saman við lýsingar
Landnámu og að heiðnum gröf-
um hér á landi svipi mjög til
heiðinna grafa frá víkingatíma-
bilinu, sem fundist hafa í Noregi
Texti: Guðbrandur Gíslason.
og ekki eru grafir efnamanna.
Nú hafa fundist tiltölulega
margir gripir hérlendis sem
benda ótvírætt til írskra, keltn-
eskra, sænskra og baltneskra
menningaráhrifa. Skýrir dr.
Kristján þetta með skírskotun
til verslunarsambanda, sem íbú-
ar landsins hafi haft við þessi
svæði. Kann sú skýring vart að
vera einhlít, eins og ég drep á
síðar. Norskur fræðimaður að
nafni Haakon Shetelig hefur
bent á að á íslandi hafi ekki
fundist brunakuml og sé það
vísbending um kristin áhrif frá
írlandi og Skotlandi.
Rétt er að geta einnig kenn-
inga Barða Guðmundssonar en
hann telur rætur íslenskrar
menningar að finna í austri, en
hér hafa fundist margir sænsk-
baltneskir munir, langtum fleiri
en t.d. í Noregi. Virðist því ým-
islegt benda til þess að Norð-
menn hafi ekki verið einir um
hituna hér fyrir kristnitöku árið
1000.
60 svarbréf um
borghlaðin hús
Árin 1974—76 gerði ég könn-
un á borghlöðnum húsum hér á
landi, en sú gerð húsa er enn til
á íslandi og af mörgum talin
keltnesk að uppruna og hingað
3*ÉI
m ¥ msam ...
Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur er þrítugur að aldri, Reykvík-
ingur. Hann lauk stúdentsprófí frá MR 1972, stundaði síðan nám við
Háskóla ísiands í sögu og bókmenntum, en hélt til Stokkhólms 1979 til
að leggja stund á fornleifafræði. Ári síðar flutti hann sig um set og fór til
Gautaborgar og lauk fil.cand.-prófi í fornleifafræði frá háskólanum þar.
Hann vinnur nú að verkefni til doktorsprófs í fornleifafræði frá Gauta-
borgarháskóla. Kona Þorvalds er Elísabet Brekkan leikhúsfræðingur,
og eiga þau hjón tvö börn.
komin frá Bretlandseyjum en
ekki Skandinavíu. Hús af þess-
ari gerð voru til ýmissa nota, en
einna þekktust eru þau sem
fjárborgir, fiskbyrgi, hestaborg-
ir og einnig eldhús.
Ég skrifaði eitt hundrað
heimildamönnum um landið
allt, fróðustu mönnum í hverri
sveit, og leitaði eftir vitneskju
um borghlaðin hús þ.á m. til að
öðlast vitneskju um dreifingu
þeirra um landið. Ég fékk um
sextíu svarbréf, mörg þeirra
mjög merk, og liggja þau til
grundvallar rannsókn minni á
útbreiðslu borghlaðinna húsa á
landinu. Kemur í ljós, að hús af
þessu tagi eru algengust á þeim
svæðum á landinu, þar sem talið
er að keltneskra áhrifa gæti
mest.
Eins og fram kemur í áður-
nefndri bók dr. Kristjáns Eld-
járn eru fundarstaðir heiðinna
kumla um 300 hér á landi, og
1
fe —11 J
Borghlaðiö fískbyrgi á Gufuskálum á Snæfellsnesi. Fiskbyrgin á Gufuskál-
um eru á annað hundrað talsins. Óvíst er hversu gömul þau eru, en Hörður
Ágústsson telur þau vera frá miðöldum er skreiðarútflutningur frá íslandi
hófst fyrir alvöru.
Keltneskur hríngprjónn frá vfkingaöld, fundinn á Laxnesi í Mosfellssveit.
Prjónhöfuðið er skreytt á sérstakan hátt sem einkennir keltneskan myndstfl.
vekur dreifing þeirra um landið
athygli. Þau er aðallega að finna
á Mið-Suðurlandi, Rangárvalla-
sýslu, og Mið-Norðurlandi,
Eyjafjarðarsýslu, og á Fljóts-
dalshéraði. Én á öllu Vestur-
landi eru aðeins um 12 fundar-
staðir kumla. Dr. Kristján skýr-
ir þetta á þann hátt að upp-
blæstri og vegagerð hafi verið
öðruvísi háttað á þessu svæði.
Björn Þorsteinsson prófessor
fjallar um þetta atriði í riti sínu
Island og Norðurlandasaga og tel-
ur hann að aðrir grafsiðir hafi
tíðkast þar sem engin heiðin
kuml er að finna, og liggi hinir
dauðu þar í kirkjugörðum að
kristnum sið.
Hermann Pálsson hefur rann-
sakað keltnesk örnefni á íslandi,
og eru þau algengust á svæðum
þar sem heiðin kuml eru hverf-
andi fá: á Vesturlandi, enda
skýrir Landnáma frá landnámi
keltnesk/kristinna manna á
þeim slóðum svo og landnámi
skoskra manna frá Suðureyjum.
Yfir 70 bæjarnöfn eru til á land-
inu sem nefna kirkju eða kross,
og langflest á Vesturlandi og
Vestfjörðum, en nokkur í fjörð-
um á Austurlandi. Það bendir
mjög til kristni í landinu fyrir
kristnitöku að á Vesturlandi og
Vestfjörðum eru 26 kirkjuból
sem eru 20—30 hundruð að
stærð, en jarðir af þeirri stærð
voru yfirleitt byggðar fyrir árið
1000. Á Austur- og Norðurlandi
finnast hins vegar engin kirkju-
bólsörnefni frá þessum tíma.
Keltnesk örnefni flest
á Vesturlandi
Keltnesk örnefni, sem bera
nafn landa, þjóða og manna, eru
langflest á Vesturlandi, og eru
þau elstu frá landnámstíð, en