Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1980, Blaðsíða 11

HELGASON ARKITEKT
gufa fyllti klefann, svipaö því sem tíökazt
hefur í finnskum saunabööum. Baöstofur
munu hafa verið algengar, a.m.k. hjá
sæmilega efnum búnu fólki. Meö tilkomu
fleiri vistarvera á bæjunum verður til nýtt
fyrirkomulag, byggt á gangi í beinum
tengslum viö inngang. Bæjarinngangur-
inn tengdi saman vistarverurnar, sem
hver um sig var oftast sérstök bygging.
Viðbætur voru þannig tiltölulega auö-
veldar viö bæina, gangurinn var lengdur í
átt frá inngangi og byggingum bætt viö á
báöar hendur. í megin atriöum hélzt
þetta skipulag jafn lengi og torfhúsin
voru viö lýöi.
Eftir Sturlungaöld fór hnignunarskeið í
hönd í íslenzku þjóölífi. íslendingar glöt-
uöu sjálfstæöi sínu. Jafnframt því fer aö
gæta eldsneytisskorts og kuldaskeiö
hófst. Gengiö haföi verið ósparlega á
skógana, uppblástur fylgdi í kjölfariö og
hindraöi endurnýjun þeirra. Þegar elds-
neytisskortur varð tilfinnanlegur, kom í
Ijós, aö húsakynnin voru víöast of stór til
þess aö hægt væri að halda þeim hlýjum.
Til þess að mæta þessari orkukreppu
voru húsakynnin minnkuð. Baöklefinn
varö munaður, en var þó ekki lagöur
niður, heldur var honum breytt í
íveruherbergi. Fyrst fluttust þangaö
bóndi og kona hans, síðar vinnukonur og
loks vinnukarlar. Baöstofan hélt nafni
sínu, þó aö hún tæki viö hlutverki gamla
skálans, yröi vinnustofa á daginn og
kvöldin, en svefnherbergi um nætur. Víöa
munu húsbændurnir hafa stúkaö sig frá
vinnufólkinu meö viðarþiljum viö enda
baöstofunnar. Skálinn varö hins vegar
víöa viðhafnarstofa, sem nær eingöngu
var notuð þegar góöa gesti bar aö garði.
Baöstofugólfið var yfirleitt haft þrepi
hærra en annarra herbergja til jjess að
ylurinn tapaöist þaðan síður út. A 19. öld
voru byggðar fjósabaöstofur, einkum á
Suöausturlandi. Baöstofunni var þá kom-
iö fyrir ofan á fjósinu og gisin gólfborð
höfö á milli til þess aö íbúar baöstofunn-
ar mættu betur njóta ylsins frá kúnum.
Svarti dauði 1402 leiddi af sér miklar
þjóöfélagsbreytingar. Jaröir komust í
eigu fárra ætta, en þorri bænda var
bláfátækir leiguliöar, sem hokruðu í
kotum. Ekki var því hægt að vænta
mikilla umbóta í byggingargerð næstu
aldirnar. Torfbæir voru allsráöandi fram
á þessa öld. Segja má, aö þeir hafi verið
sniönir eftir því byggingarefni, sem fá-
tækur almenningur átti kost á og gat flutt
aö sér. Á efnaheimilum voru einnig
byggð torfhús fram eftir öldum. Stærstu
kirkjurnar voru smíöaöar úr timbrí og oft
stuözt viö norska fyrirmynd. Nokkrar
þeirra kirkna, sem reistar voru á bisk-
upsstólunum á 12. og 14. öld voru meðal
þeirra stærstu trékirkna, sem þá þekkt-
ust á Norðurlöndum. Leifar þeirra eru
engar til, en þeim er lýst í rituðum
heimildum.
Helztu breytingar á torfbæjunum uröu
þær, aö á 18. öld var farið aö snúa
stofunni þannig, aö gafl hennar sneri út á
hlað, og var fljótlega fariö aö tréklæöa
hann aö meira eða minna leyti. Um það
bil öld síðar var skálanum einnig snúið,
þannig aö hann sneri eins og stofa. Var
þetta upphaf burstabæjarins, sem skjót-
lega náöi miklum vinsældum og þótti
reisulegur.
Á síöari hluta 18. aldar hófu Danir
byggingu stórra húsa úr hlöðnum steini
hér á landi. Húsin teiknuöu danskir
húsameistarar, og voru danskir fagmenn
fengnir til landsins til aö reisa þau. Elzt
þessara húsa er Viðeyjarstofa (1753).
Hús úr hlöðnum steini náðu aldrei
verulegri útbreiöslu hér, og eftir aldamót-
in„1800 dró mjög úr byggingu þeirra. Þau
reyndust kostnaöarsöm í byggingu, voru
auk þess köld og rakasöm og gátu ekki
keppt viö timburhús, sem fór að bera á
um þetta leyti og síöar hús úr stein
Þróun
íslenzka
torf-
bæjarins
frá
víkinga-
skála til
bursta-
bæjar 19.
aldar.
Nesstofa — eitt af elztu steinhúsum landsins og eitt
örfárra frá fyrri öldum, sem byggö voru úr varanlegu
efni.
ARKTTEKTUR l
steypu, sem náðu mjög skjótri útbreiöslu
á þessari öld.
Um svipaö leyti og fyrstu steinhúsin
voru hlaðin hér á landi, hófu Danir einnig
innflutning á tilsniðnum timburhúsum.
Þau voru reist í kauptúnum og þóttu
reisulegri og að ýmsu leyti betri en
torfhúsin, þó svo að enn ættu torfhúsin
eftir aö vera allsráöandi um langt skeiö. í
lok 19. aldar voru norsk timburhús flutt
hingaö í kjölfar búsetu Norömanna,
einkum á Áustfjörðum. Norsku húsin
voru mun stærri en þau dönsku, en tvílyft
timburhús voru samt ennþá sjaldgæf, því
aö fæstir vildu þá búa í sambýli.
Jaröskjálftinn mikíi á Suöurlandi 1896 lék
torfhúsin mjög grátt og ýtti undir bygg-
ingar úr timbri. Úr því dró smám saman
úr byggingu torfhúsa, gallar þeirra uröu
augljósari. Erfitt var aö gera þau björt,
því aö miklum vandkvæðum var bundiö
að koma fyrir gluggum á langhliöum
þeirra og þaki. Torfbæir voru þó byggöir
til sveita fram yfir síöustu aldamót, en
aöeins var búið í örfáum þeirra áriö 1950.
Áriö 1854 gáfu Danir verzlunina viö
ísland frjálsa, og leið ekki á löngu áöur
en fjölbreytt úrval byggingartimburs og
rúðugler fékkst hér í verzlunum. Olli þetta
miklum breytingum í húsagerð. Harö-
indaárin eru aö mestu um garö gengin
um miöja 19. öld og mikill framfara- og
viöreisnarhugur í ungum mönnum, sem
óspart hvöttu landsmenn til dáöa. Annaö
gullaldarskeiö íslenzkra bókmennta rann
upp, og samhliða því urðu greinilegar
breytingar í byggingarlist landsmanna.
Erlend áhrif uröu sýnilegri. Skömmu fyrir
1880 hófst innflutningur á bárujárni. Þaö
Þverá í Laxárdai — sá torfbær,
sem lengst var búið í á íslandi, fellur
alveg aö þeirri hugmynd, sem flestir
gera sér um íslenzka torfbæi. En
timburþilin, eöa burstabærinn
sem svo hefur veriö nefndur, er þó
ekki til kominn fyrr en á 18. öld.
ELDASKALI
VÍKINGASKÁLI
0_____5m 10
MJOLKURBUR
NAÐHUS
STOFA
SKALI
STÖNG í ÞJÓRSÁRDAL 11. ÖLD 0_5H!_!?
NÁÐHÚS BAÐSTOFA
ELDHÚS Jpiáf f'* SKEMMA
;%||Í|lÍpS|;^||
STOFA SKÁLI
BÆR FRÁ 14. ÖLD
5m 10
BAÐSTOFA
ELDHUS
SKALI STOFA
"“BURSTABÆR FRÁ 19. ÖLD °-------5!!!-!P