Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1978, Blaðsíða 6
Þá vil ég nefna eitt af mörgu, sem þetta
Ijóðabréf hefur að geyma og það er að
Rósa bregður sér í líki Gunnhildar
drottningar (kóngamóður) er Gunnhildur
kvaddi ástvin sinn Hrút, er hann fór heim
til íslands og að síðustu kemur fram sú
góðvild til alls og allra, sem einkenndi
þessa konu að hún biður þess aö drottinn
megi skapa í Natan ótta Guðs og dýra
dyggð, svo þig lifa sjái menn samsvarandi
gáfum þér — og loks:
Mundu pessa mína bón
mörg Þó hinna gleymist pér
okkar fegrar yfirsjón
ekki par pó hötumst vjer.
Með atriöunum hér aö framan hef ég
viljað sýna fram á það, að Rósa hafi veriö
Ólafi manni sínum einlæg þar til Natan
vakti hana af þyrnirósusvefni hennar og í
framhaldi af því að hún var á sama háft
trú Natan eftir að ástir tókust með þeim.
— Ég hef ekki getað fundið neitt sem
bendir í aðra átt, en ástæðan til þess að
ég hef sérstaklega lagt áherslu á þetta
atriði er skáldskapur leikritshöfundar í
lokum 7. atriðis í III. kafla. — Þarna í lok
þessa leikrits lætur höfundur Skáld-Rósu
leggjast svo lágt, að bjóöa skuggalegum
og illilegum vinnumanni í djöfuls nafni að
koma og hafa samfarir við sig. — Hvað er
þetta eiginlega? Ærumeiðandi álygar á
minningu ákveðinnar konu, in casu
Skáld-Rósu, undir yfirskyni skáldskapar?
eða hvað? Höfundur leikrits getur skapaö
manneskjur aö vild í leikrit sitt, ef þær
manneskjur eru frumsmíð hans (tilbúning-
ur). Þessu er ekki á sama veg farið um
manneskjur, sem hafa verið til eða eru til.
— Ég fullyrði að engin stoð sé fyrir
þessum tiltektum höfundar. — Atburður-
inn er svo gerólíkur innræti, skapgerð og
hugarfari Skáld-Rósu aö ég tel aö slíkt
hafi í raun ekki gerst. Ég hef í öllu falli ekki
getað fundið neitt sem stutt gæti þetta
ógeðslega atriði.
Ég geri ráð fyrir að þetta sé afleiðing
eða angi af þeirri fýsna og losta gandreið
sem gengið hefur yfir hluta af Vest-
ur-Evrópu og innflutt hefur verið hingað til
lands. Rithöfundar, kennarar og aörir,
sem hafa ánetjast þessum ósköpum, hafa
lagt áherslu á það að sýna kynhvatir og
allt sem að þeim lýtur í sem allra grófustu
Ijósi og klúrustu sýnum. Svona losta-sefj-
un hefur orðið gróðalind fyrir marga. —
Allt þetta er öruggur vottur um andlega og
líkamlega hrörnun og væri vel, ef létti.
Skáld-Rósa lifði lengur en leikritið nær og
sýnir sá kafli ævi hennar mikla erfiðleika
sem oft höfðu nær yfirbugað hana, má þar
til nefna þessa vísu:
Flestu kenna fæ ég á,
fæst bó nenni telja,
verstu brenna nauðir ná,
næstum spennir helja.
Og vísu þá er hún orti á bátsferð yfir
Breiðafjörð er hún fór heim eftir að hafa
hjálpað sængurkonu og brast á óveöur og
spurði einn sjómannanna hvort hún væri
ekki hrædd, en þá svaraði hún:
Ég að öllum háska hlæ
heims á leiðum pröngvu
Mér er sama nú hvort næ
nokkru landi eða öngvu.
Þetta sýnir hve lífsþreytt hún var orðin.
Hvenær sem síðasta vísa hennar til Páls
Melsted kann raunverulega að vera ort,
þá má með nokkru skáldaleyfi láta hana
gerast á fjallvegi norður í landi í síðustu
ferð hennar, en vísan gefur ákveðna
bendingu um það að hún er ort við slíkar
aöstæður, og er þá eðlilegur endir
harmleiks Skáld-Rósu, en það er þessi
alkunna vísa:
Man ég okkar fyrri fund
forn þó ástin réni
nú er eins og hundur hund
hitti á tófugreni.
Um þennan fund Páls og Rósu, hefur
Tómas Guðmundsson, skáld skrifaö
snilldarlega í Konur og kraftaskáld Rvík
1972 bls. 65—69 og þótt freistandi væri
aö taka það hér með, læt ég nægja að
hvetja fólk til að lesa þessa ágætu lýsincfu'.
Hvað Natan Ketilsson snertir í harm-
sögu Skáld-Rósu, þá virðist höfundur
leikritsins gera hann að gleiðgosa. í
blaðaviðtali í dagblaðinu Vísi 8. janúar
segir hann að: Natan Ketilsson var hinn
harðsoöni, kaldhæðni töffari síns tíma og
síðar: „Ég hata töffara og harðsoönar
sálir. Hjartað í töffurum og kaldlyndingum
er eins og útblásinn hrútspungur. Það
slær ekki, þaö bara dinglar.“ — Já svona
skoðun og sannfæring höfundar á einni
aðalpersónu leiksins hlýtur að setja
svipmót sitt á þá persónu. Til sönnunar
þessu færir hann vísu, sem sumir telja
eftir Natan aðrir eftir Níels Skálda:
Hrekkja spara má ei mergð
manneskjan skal vera
Hver annarar hrís og sverð
hún er bara til þess gerð.
Höfundi virðist ekki sýnt um aö leita
sannana fyrir skoðanamyndunum sínum.
Þegar aðstæður eru kannaðar kemur í
Ijós að nokkrir menn voru orðaöir við
stuld á bæ sem Strjúgur nefnist. — Þeir
óttuðust Blöndal sýslumann og höfðu
fund meö sér til ráðagerðar um það
hversu við skyldi bregðast. — Þá var
Natan á lækningaferð á nálægum bæ. —
Þeir ginntu Natan til að koma til fundar við
sig undir fölsku yfirskyni og leituðu ráða
hans hversu þeir skyldu með málið fara og
kom þar að þeir samþykktu að drepa
sýslumann, skjóta hann sofandi á tiltekn-
um staö, en Natan mælti í móti, en þá
hótuðu þeir að drepa hann, svo hann varð
aö leika með í þeirra ráðagerö, en þegar
er hann mátti, leysti hann þessi vandamál
á svo hugvitsaman hátt að hann bjargaði
sýslumanni, án þess að koma upp um
ódæðismennina, en það heföi sennilega
kostað þá lífið, eöa ævilanga þrælkun og
skömmu á eftir kom hann upp um
þjófnað, sem margir voru orðaðir við, en
einn sekur og naut yfirvaldið þar
ráðsnilldar Natans og einmitt með þetta
hvortveggja í huga haföi hann yfir
tilvitnaða vísu, sem lýsir því ástandi, sem
þarna var fyrir hendi. — Önnur vísa varð
þá til í sambandi viö þetta og er hún
svona:
bótt ég annars vildi var
vera um sannleiks þankafar
veginn bánna betrunar
bölvaðar manna-skammirnar.
Vísan sem höfundur vísar til sýnir
ekkert um lífsviðhorf Natans sjálfs og
innræti. Samkvæmt sögurannsókn Brynj-
ólfs frá Minna-Núpi er alveg ótrúlegt, hve
marga Natan læknaði á undraverðan hátt
meö læknislist sinni og fjölda marga
fátæklinga, sem hann tók enga borgun
fyrir.
Ég hygg að útblásinn dinglandi hrúts-
pungur í hjartastað (dæmigerður „töffari")
muni frekar finnast í ýmsum öðrum en
Natani, ef grannt væri skoðað og væri
það verðugt verkefni fyrir hæfan sálfræð-
ing að rannsaka þær upplýsingar, sem
finnast sannastar um þennan fjölhæfa
gáfumann, sem var einna litríkastur
maður á íslandi á sinni tíð.
Ég læt hér staðar numið að ræða um
þetta leikrit, en lýk máli mínu að því leyti
með því að leggja áherslu á það, að ég tel
illa farið að leiða nafngreindar manneskj-
ur — lífs eða liðnar — fram í sviðsljós og
gera þeim upp orð og athafnir sem oftast
gerbreyta þessum manneskjum — ýmist
til góðs eða ills — undir yfirskyni
skáldskapar — sem oft fer útfyrir þau
mörk sem hæfa minningu þeirra sem um
er fjallað. — Hér tel ég eins og áður var
vikið að leikritið Skáld-Rósa — gera eina
mikla flatneskju úr ástríðufullum æskuást-
um og fögru ævintýri á margan hátt og
jafnframt gera að hálfgerðu skrípi eftirfar-
andi harmsögu hennar. Ég tel að allt þetta
ævintýri um Skáld-Rósu að Natan
meötöldum gæti verið eitt stórbrotið efni
fyrir hæft dramatískt skáld og sér í lagi
fyrir stórbrotna kvikmynd, þar sem nyti
sín glæsileiki sögutietjanna auk náttúru-
fegurðar landsins, en til þess þyrfti
óvenjulega snjalla og mikilhæfa leikara.
Hugleiðingar þessar uröu til í maímán-
uði síðastlfönum, en sökum veikinda
minna og fjarveru hafa þær ekki náð
lengra.
Reykjavík 19. september 1978.
Jón Ólafsson.
séra Jakob Jónsson
VORLJÓÐ
BIRT AÐ
HAUSTI
Börnin í þorpinu
brugöu á leik
um lautir og haga,
og leituöu vorsins.
Maríuerluhreiður
á milli steina í vegg.
Klettafrú á bjargsillu
blasti við suðri.
— og börnin héldu fund,
sem boðað var til
af blíðu sólar
og fundarstjórinn
var fuglinn, sem söng,
en atkvæði greiddi
andvari gleðinnar.
Við samþykktum að láta blómið lifa
í logni bergsins
og ungana vaxa
inni í grjótgarðinum
undir vængsins hiýju sæng.
Og enn bíða vorsins
börn þeirra barna,
sem kættust við klettafrú
og sumar, sem yljaði
ungum í hreiðurkró.
En stríðsmenn og stórhöfðingjar,
með vísindamenn í vösum,
halda sínar samkomur
með sigurhrós í svip.
„Við deyðum blómið,
drepum ungana,
en steinninn skýlir líkunum.
Því dauöanum eyðum við ekki.“
Fundarstjórinn er ágirndin,
en atkvæði greiðir
andi óttans.
En — hvar verða þá börn,
sem bregða á leik
og leita vorsins?
Og hvar verður voriö?
hetta litla ljóð er til orðið aðfararnótt sumardagsins fyrsta. Síðan
hefir það lejíið á skrifborði mínu. án þess ég tæki nokkura ákvörðun um
að birta það á prenti. Að sumu leyti er það byggt á minningu um
leiksystkini mín á Djúpavogi. En þegar ég hafði séð sfðasta loikrit
Jiikuls sonar míns. fékk ég hug á að birta kvæðið. Auðvitað er ekki um
heint samband að ræða milli ljóðsins og leikritsins. því að efni þess var
mér að öllu leyti ókunnugt fyrr en ég sá það á sviði. — Jak. J.