Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1977, Blaðsíða 3

Um þá sem eiga við alvarlega geðveiki að strfða, segir Lárus Helgason:
„Sjúklingar með slík einkenni gera sér almennt ekki grein fyrir þvf,
að þeir séu sjúkir. Þeir lifa í fmynduðum heimi með annarlegar
hugmyndir sem oftast valda þeim þjáningum og leiða til árekstra við
umhverfið“.
glögga mynd af því, hversu margir
hafa leitað aðstoðar. í rannsókn próf-
essors Tómasar Helgasonar kemur í
Ijós að fleiri konur en karlmenn fái
sjáanleg eða greinileg einkenni geð-
rænna truflana. Hann fann að fyrir
61 árs aldur fengu 32.5% karla og
35.3% kvenna slík einkenni. Hins-
vegar er hugsanlegt, að karlar geti
betur leynt einkennum sinum en kon-
ur og farist því á mis við rannsóknir á
tíðni geðrænna truflana. Rannsókn
mín sýnir, ef miðað er við árin 1 966
og 1967, að til geðlækna leita ein-
hverntíma um ævina 10.5% karla óg
14.3% kvenna. Fleiri konur en karlar
lögðust inn á geðsjúkrahús. Niður-
stöður álíka rannsókna í nágranna-
löndum, einkum á Norðurlöndum,
sýna einnig hærri tíðni hjá konum en
körlum.
Því hefur verið haldið fram, að
koriur virtust eiga við vaxandi geð-
rænar truflanir að etja, sem og
jafnvel í sumum tilfellum leiddi til
drykkjuhneigðar?
Lárus Helgason telur óvist, hvort
um vaxandi geðrænar truflanir sé þar
að ræða, en hinsvegar rétt, að
drykkjuhneigð kvenna hafi stóraukist:
— í rannsókn sem Dr. Helgi Tómas-
son gerði á árunum 1928—1936
reyndist tíðni nýrra einstaklinga ár
hvert vera sama og var árin 1 966 og
1 967. Á sama tíma höfðu gerst feyki-
miklar breytingar í þjóðfélagsstöðu
einstaklinga hérlendis. Þessar niður-
stöður renna stoðum undir þá skoð-
un, að jafnvel miklar þjóðfélagsbreyt-
ingar hafi ekki nein veruleg áhrif á
fjölda þeirra einstaklinga, sem leita
geðlækna, svo fremi sem þjónustan
breytist ekki að ráði að formi til.
Konur virðast síður hræddar við að
leita til geðlækna til að fá úrlausn
vandkvæða sinna.
Er þetta afleiðing þess uppeldis-
mynsturs, að körlum beri að vera
sterkir og láta ekki í Ijós veiklunar-
merki?
Svo virðist sem karlar taki fremur
þann kostinn að glíma sjálfir við ein-
kenni sín og hugsanlegar afleiðingar
sem af því kann að leiða. Vel má
vera, að viðhorf þessi séu tengd
stöðu karla og athöfnum þeirra i
þjóðfélaginu. Drykkjuhneigð kvenna
hefur aukist mjög mikið og má e.t.v.
segja, að þær séu að líkjast körlum að
þessu leyti. Erfitt er að segja um
orsakir drykkju, en það er Ijóst, að við
almennari neyslu áfengis verða fleiri
einstaklingar drykkjusjúklingar. Nú
hafa konur i æ rikari mæli talið sjálf-
sagt að neyta þess með þeim afleið-
ingum að tíðni drykkjusjúkra kvenna
hefur margfaldast. Þessi samræming
kynjanna nær einnig til annarra
þátta, s.s. reykinga, þar sem krabba-
mein og aðrir lungnasjúkdómar fara
vaxandi hjá konum.
Verða geðlæknar varir viS eSlis-
bundinn mun á vandamálum karla
og kvenna?
Já, konur eru ólíkar og oft með ólík
vandamál. Þó er erfitt að segja til um
hvernig konur væru ef þær hefðu alist
upp við aðra mótun en fram að þessu
hefur verið I gildi.
Reynir meira á hlutverk móður
en föður í uppeldi barna?
Við vitum allt of lítið um áhrif
foreldra á mótun andlegs ástands
barna þeirra, bæði hvað varðar erfða-
eiginleika og framkomu, svo nokkuð
sé nefnt. Hlutverk föður og móður
eru mikilvæg, en ég er ekki viss um
hvort þeirra er I raun mikilvægara.
Konan hefur almennt staðið nær
barni slnu þar sem hlutverk hennar
hefur verið meira að sjá um heimilið.
Ég er þeirrar skoðunar, að barn þurfi
mikla návist og umhyggju, en tel að I
■mörgum tilvikum geti faðirinn tekið
slíkt hlutverk að sér, engu síður en
konan. Ég er ekki sannfærður um að
aðrar stofnanir en heimilið geti al-
mennt náð sama árangri I mótun
andlegs ástands barnsins. Ég álít að
ef meginþáttur uppeldisins verður al-
mennt færður frá foreldrunum, þá
muni mótun barna verða önnur en
hún er nú svo að breyta þurfi senni-
lega að miklu leyti þjóðfélagsháttum
svo unnt reynist að mæta þörfum
þessara einstaklinga síðar.
Er Kklegt aS breytt samfélags-
staSa kvenna hafi truflandi áhrif á
andlegt jafnvægi þeirra?
Fólk leitast ævinlega við að skapa
visst jafnvægi I lifi sínu. I sliku jafn-
vægi þurfa oft að verða ýmsar breyt-
ingar til þess m.a. að skapa tilbreytni.
Hinsvegar geta miklar truflanir eða
vissar tegundir truflana raskað jafn-
væginu og valdið óþægilegum ein-
kennum. Segja má því, að breyting-
ar, samfélagslegar sem aðr^f, gegni
tviþættu hlutverki. Annars vegar að
skapa betra ástand og hins vegar
geta þær verkað truflandi og valdið
meiri geðrænum vandkvæðum. Að
þessu leyti er ekki hægt að segja, að
karlar séu neitt betur settir en konur.
Taka má dæmi um miðaldra menn
sem hafa orðið að breyta um starf
vegna breyttra vinnuhátta.
Leita heimavinnandi konurfrekar
til geðlækna en hinar, er vinna
utan heimilis?
Hvað er heimavinnandi kona?
Mjög margar konur vinna nú bæði á
heimilum sínum og utan þeirra, svo
að þarna er ekki auðvelt að draga skil
á milli. En vissulega verður mikil
breyting á högum kvenna frá því að
starfa heima, eða fara til starfa utan
heimilis. Konur taka nú mun meiri
þátt I fjármálum heimilisins og fram-
færslu fjölskyldunnar. Reynsla min
og margra annarra geðlækna var sú,
að konur vissu áður mjög litið um
tekjur eiginmanna sinna og hinn
raunverulega fjárhag heimilisins.
Þetta var sérstaklega áberandi fyrir
mig, þar sem ég gat borið saman
stöðu íslenskra kvenna og sænskra
kvenna eftir árið 1960. Ég er ennþá
minnugur þess, hversu oft ég varð
undrandi á því, er íslenskir heimilis-
feður gáfu konum sínum dýrar gjafir
eða fóru með þeim I ferðalög, sam-
tímis því er þeir voru á barmi gjald-
þrots. Konurnar vissu þá ekkert hvað
amaði að mökum þeirra, reyndar
höfðu þær aldrei spurst neitt fyrir um
fjármálin. Þótt telja megi, að þetta sé
úr sögunni, hefur sú breyting er orðið
hefur á stöðu kvenna reynst karl-
mönnum að ýmsu leyti erfið. Margir
og e.t.v. flestir þeirra hafa reynt að
taka þátt I þessari breytingu en sum-
um hefur reynst það ókleift. Eins og
ég benti á áður, þá leitum við oft
öryggis I vissu jafnvægi. Það eru ekki
svo fáir karlmenn, sem fundið hafa
öryggi I heimili foreldra sinna, þar
sem móðir var heima til að sinna
heimilisstörfum. Sumum þeirra veitt-
ist erfitt og jafnvel ómögulegt að víkja
frá þvi heimilisformi. Það gefur auga
leið, að veruleg átök hljóta að skap-
ast, er slíkir menn hefja sambúð við
konur sem eiga bágt með eða geta
ekki gengið I slíkt móðurhlutverk.
Konur hafa heldur ekki sloppið við
óþægindi af breytingum þessum en
eins og fram hefur komið, þá hefur
drykkjuskapur þeirra stóraukist. Þetta
er því ekki beinlínis uppörvandi og I
því sambandi má hafa I huga, að
miklum mun erfiðara er að ráða bót á
drykkjusýki en taugaveiklun.
Er breyting á stöðu kvenna þá
fremur neikvæð en jákvæð að mati
geðlækna?
Það þarf alls ekki að vera. Það er
ætlð viss ávinningur að nýjum og
fyllri verkefnum. Eins og áður hefur
verið bent á, valda of litil tilbrigði eða
fjölbreytni I viðfangsefnum leiða. Ég
tel að breyting á stöðu kvenna sé
aðeins á byrjunarstigi og að hvorki
verði séð fyrir, hvernig hún muni
þróast eða hvaða afleiðingum hún
muni valda. Það er aðeins óþægilegt
ef því fylgir, að konur fá meira af
þeim geðrænu truflunum sem áður
voru nær eingöngu bundnar við
karla. Vonandi verður það aðeins
millibil sem fólk siðan sigrast á.
Er svipað ástatt um geðheilsu
fólks, ef miðað er við stéttir og
landshluta?
Kannanir sýna, að mest er leitað til
geðlækna úr þéttbýlisstöðum, mest I
Reykjavík og minna eftir því sem
íbúatalan lækkar. Minnsta tíðni er hjá
fólki I bændastétt. En þetta segir þó
ekki nema hálfa sögu, því að þjónust-
an hefur hvergi verið fyrir hendi
nema í Reykjavík. Eini geðlæknirinn
starfandi utan Reykjavikur er nú á
Akureyri, en hann hóf þar störf fyrir
skömmu. Það breytir þó ekki þeirri
niðurstöðu rannsókna, að i þéttbýli
leitar fólk meir til geðlækna.
Eru líkur til að tíðni geðrænna
sjúkdóma fari vaxandi?
Um það er ekki hægt að fullyrða.
Rannsóknir ná aðeins til þeirra er
leitað hafa til geðlækna; af viðtölum
við aðra lækna verður ekki ráðið hvort
nokkur veruleg aukning sé á tíðni
geðrænna vandkvæða hjá þeim sem
til þeirra leita. Hins vegar hafa þjón-
ustumöguleikar aukist og viðbrögð
þeirra orðið æ flóknari og timafrekari,
svo að Ijóst er að nú fá einstaklingar
er leita aðstoðar meiri umönnum og
tímafrekari hjálp en áður. Ætla má að
það gefi betri árangur en ella.
Að lokum segir Lárus Helgason:
Það má fullyrða, að mesti bölvaldur
mannkynsins eru andleg vandkvæði.
Ég tel nauðsynlegt að komið verði á
nánara samstarfi með öllum þeim
aðilum er hér starfa að þessum mál-
um; skipulagning á slíku samstarfi
ætti að geta bætt árangurinn og
aukið nýtingu þjónustunnar. Ástand-
ið nú er óviðunandi þar sem vistunar-
rými eru fullnýtt og langir biðlistar
eru hjá starfandi geðlæknum. Rann-
sókn mín sýnir, að geðræn vanheilsa
dregur einnig mjög úr starfsgetu og
við því má þjóðin illa.
(Þess má geta að rannsókn sú, sem
hér er vikið að, hefur verið lögð fram
sem prófritgerð til doktorsprófs við
læknadeild Háskóla íslands.)
©