Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1976, Blaðsíða 9

A11 snægt a borðið, 1965
Interieur americain, úr samnefndum myndaflokki. 1963.
Listmunauppboðid, 1959.
Svlnaflóinn.
r-1 imí

m'wS

ERRO
Ég spurði hvaða postuli þetta hefði
verið sem hann var að lýsa fyrir okkur,
var það Júdas?
,,Nei,“ svaraði Ferró, „ég held það hafi
verið Pétur gamli.“
„Þetta er þá í lagi. En heyrðu, Ferró,
hvernig stendur á því að mannsfígúran
þarna niðri við dyrnar er sett saman úr
verkfæramyndum?"
„Það er ofur einfalt," sagði Ferró,
„þessi mynd er gerð í mínum anda, eftir
mínum hugmyndum. Ég er að reyna að
gera nemendum ljóst með þessari mynd,
hvað mannleg þau eru þessi verkfæri
sem þeir vinna með. (Þetta er í Iðn-
skólanum þar sem Ferró sýndi
myndirnar sínar.) Taktu bara eftir því,
hvað auðvelt er að setja verkfæri í hrúgu
svo út komi mannsmynd."
Ég endurtók þessi orð hans, „í mínum
anda“ „eftir mínum hugmyndum“.
„Hvað áttu eiginlega við með því? Á ég
að segja þér hvað mér datt i hug, mér
duttu beinagrindur í hug.“
Þetta líkaði honum vel.
„Það getur vel verið," sagði hann af
þeirri hógværð og kurteisi sem ein-
kennir hann. „Ég er vaxinn upp úr
beinagrindum. Þú hefurkannski ekki
séð síðustu sýninguna mína?“
„Nei, ég var í París.“
„Það má segja að lánið leiki við þig“.
Hann er ekki móðgunargjarn.
Ferró hélt áfram:
„Þú hefðir átt að sjá sýninguna mína.“
Hann sagði þetta af jafnmikilli hógværð
og þegar sveitakona býður gesti að ganga
í bæinn: Má ekki bjóða ykkur mjókur-
sopa, segir hún kannski, eins og ekkert
sé sjálfsagðara.
Ferró dró nú fram nokkrar ljósmyndir
og sýndi okkur, þær voru teknar í Lista-
mannaskálanum þegar síðasta sýning
hans var haldin þar.
„Hvað er þetta“, spurði ég „eru þetta
geimmenn?"
„Eða manngeimar", svaraði Ferró.
Hann hafði gaman af þessu.
„Manngeimar?“
„Já, Tómir menn. Menn sem vantar í
heilabúið og eru reknir áfram og settir
upp á færibönd. Handverk verður að
hafa sögulegt gildi. Ég vil ekki tala um
listaverk, ég vil tala um handverk, eins
lengi og ég get. Tíminn einn hefur leyfi
til að tala um listaverk. Hann tínir þau
úr.“
Ég spurði hvort honum fyndust mann-
geimar einkennandí fyrír okkar tíma.
Já, hann var ekki frá því. Og svo fór
hann að taia um vélar, verksmiðjur,
spúttnika og þotur af ótrúlegri
þekkingu.
Klykkti svo út með þessum orðum:
„Þeir sem smíða spúttnikana og gervi-
tunglin eru komnir lengra en mynd-
höggvarar og málarar, sem sé: það er til
list í Sovét!“
X X
Þeir sem skrif a um Ferró nú um
stundir kvarta yfir því að hann vilji
ekkert segja um verkin sín. Það er rétt.
Hann stillir þeim bara upp, sýnir þau
með einhverri innri gleði sem er ein-
kennandi fyrir listamann sem trúir því
að hann sé á réttri braut, en þegar hann
er spurður svarar hann einsatkvæðisorð-
um, eða helzt engu. Hann vill ekki lýsa
verkurii sínum sjálfur. Hann segir að
menn eigi að upplifa þau án aðstoðar.
Þegar við vorum í júní i fyrra í litlu
vinnustofunni hans í þröngu,
vandræðalegu bakhúsi upp á Mont-
parnassesýndi hann okkurfjölda
mynda: klippmyndir, hinar elztu frá
1958, enþær voru brautryðjandaverk í
Evrópu á sínum tíma og kosta nú stórfé.
Flestarþeirra seldi hann listaverkasala
fyrir 10 dollara eiiitakið, en nú kostar
hver mynd milli 500 og 1000 dali; grafísk
verk og litografísk sem hann hefur lagt
mikla áherzlu á enda eru þau merkileg-
ur hluti af popp-súrrealisma siðustu ára;
og svo að sjálfsögðu málverk stór og lítil,
máluð eftir nýjustu uppskrift hyper-
natúralismans. Erró málar fyrirmynd-
irnar eins nákvæmlega og unnt er og það
er ævintýri líkast að sjá hve raunsæjar
þær eru, þó að niðurröðun hugmynda á
léreftinu eigi rætur í poppi og súrreal-
isma. Það er eins og draumur og veru-
leiki vaxi saman, verði eitt. Erró sýndi
okkur margatugi málverka sem áttu að
f ara á sýhingar á Italíu, í Sviss og
Belgíu. Hann hlýtur að vera hamhleypa
til vinnu. Og kastar ekki höndunum til
neins verks. Hann hefur vinnustofu í
París, á Itaiíu og Spáni og er alls'staðar
sívinnandi, hvar sem hann er.En hann er
einnig lifslistarmaður, liefur yndi af
ferðalögum og þó einkum góðum mat.
Það var engin tilviljun, þegar hann
málaði allsnægtarborðið, Foodscape
1965, stórt málverk sem nú erí Moderna
Museet í Stokkhólmi. Matur í
hungruðum heimi.
Vinkona Errós er tælenzk. Hann fer
oft til Bangkok. Og þegar við borðuðum
með honum eitt kvöldið í Paris sa ég að
hann er einnig sérfræðingur i austur-
lenzkri matargerð. Hann upplifir góða
máltíð eins og allt annað: hún er sérstök
reynsla. Siðasta máltiðin. Eins og allt í
list hans er siðasta reynslan. Síðasta
andartakið. Á næstu sekúndu verður
heimsendir.
Þannig lifir hann, hugsar og vinnur.
Ég held ekki hann kunni að slappa af.

Flatarmáislyst, úr myndaflokknum Portretts, 1963.
Tfir fyrir tvo, úr myndaflokknum retour d’U.S.A.
Van Goghog Venus, 1966.
Og ef hann reynir það, t.d. í húsinu sínu á
Spáni, finnst honum að hann sé að eyða
timanum til einskis, sækir froskmanns-
búninginn sinn og kafar í sjónum eftir
sérkennilegum fiskum eða nýjum fyrir-
myndum sem hann gæti notað í næstu
myndir. Vegnaþrotlausrar leitar og
óseðjandi áhuga er hann á miðjum aldri
orðinn hafsjór af fróðleik og maður
kemur sjaldan að tómum kofunum hjá
honum. Það er eins og hann hafi reynt
allt, upplifað allt; eins og ekkert sé
honum óviðkomandi. Heimsmynd hans
nær frá forsögueðlum og Neanderdals-
manni til tölvumenna nútímans. Áhugi
og vinna ásamt þeirri listrænu æð sem er
uppspretta allrar sköpunar, hafa gert
hann einn þekktasta málara sinnar
kynslóðar í heiminum. Allir sem kunna
einhver skil á nútímamyndlist vita hver
Erró er: Islendingurinn sem hefur
tengsl við alla og allt — nema ef vera
kynni íslenzka samtímalist. Talar það
ekki sínu máii?
X X
Gunnlaugur Scheving sagði einhverju
sinni við mig að hann væri alæta á list.
Það er Erró einnig. Hann viðar að sér
hugmyndum úr öllum áttum og setur
þær fram eins og honum sýnist, hann er
í raun og veru ekki bundinn af neinni
tízku eða stefnu og hefur alltaf haft
meiri áhuga á að breyta tízkunni en
fylgja henni. Hann hefur málað mynd-
raðir um þekkt fólk, t.a.m. sérstakan
flokk um Maó formann (1974), annan
með tugum mynda um þekktar söguper-
sónur (1969—1974) eins og Napóleon,
Churchill, Dante, Orson Welles, Kafka
sem hefur haft mikil áhrif á hugarheim
hans og myndlist (maðurinn lifir í frum-
skógi véla og tannhjóla, villidýra og
visinda, kerfisþræll sem þjáist af
sifelldum óttavið tortímingu) Trotsky,
Khadafi, Ghandi, Giap, Göthe, Wagner
Ky, Stravinsky, Jan Smith, Ho-Chi-Min,
Proust, og Elísabetu I. Englands-
drottningu, sem hann málaði 1969 og
lýsir vel hvað hann hyggst fyrir með
þessum myndum: efst eru skipin sem
tákna upphaf brezka heimsveldisins,
síðan koma brezku ljónin æðandi á móti
áhorfandanum og loks drottning sjálf í
ýmsu gervi, situr m.a. með hakakross-
merki við vélbyssu til að minna okkur á
að hún var einskonar upphaf þeirrar hel-
og heimsveldisstefnu sem einkennt
hefur öld okkar og lýsir sér bæði f ógnun
nasismans, æði kommúnismans og stór-
veldabrölti yfirleitt. Þannig lifa verk
einræðisdrottningarinnar enn í dag i of-
beldi okkar daga og heimsveldisstefnu.
Tilgangur bretadrottningar og ógnar-
stjórn ertáknuð með einhverskonar kyn-
bombu með armbindi nasista, húð-
strýkjandi bundinn mann ogskjótandi
annan.
Napóleon er önnurtáknmynd ógnar-
innar. Sá metnaður hans að ná yfirráð-
um yfir öllum heimi ruddi nýlendustefn-
unni einnig braut, ýtti undir arðrán og
útrýmingu þúsunda mannslífa. Erró
hefur málað Castró með óteljandi svín-
um, sem skírskota bæði til Svínaflóa og
Félaga Napóleons eftir Orwell og í
myndinni Tvíburarnir og Stalín, 1965, er
ekki tekin bein afstaða, en rotturnar í
myndinni skirskota til mikils óhugnaðar
— eru e.t.v. einnig sóttar til Orwells,
1984.
Og þegar Erró málar Oppenheimer
(sjá forsíðumynd) minnir hann
okkur á að friðurinn styðst við
atómsprengjur, tortímingin er í nánd.
I lofti eru sundúrtættar frumeðlur
og leifar forsögulegra dýra, en sjálfur er
Oppenheimer tákn tveggja helztu
eyðingarafla samtímamenningar, atóm-
sprengjunnar og kynbombunnar
Athyglisvert er að fætur hans enda
i berum leggjum, óhugnaðurinn
uppmálaður. Þegar hann málar geim-
myndir minnir hann okkur einnig á að á
sama tíma og maðurinn leggur undir sig
geiminn, sveltur fólk í öllum áttum og
enn eru víða villimenn sem lifa svipuðu
lífi og menn gerðu á forsögulegum tíma.
Og Erró minnir okkur á með hastarleg-
um hætti að það sem við gefum for-
dekruðum hundum að éta, væri nóg til
að seðja hungur þeirra milljóna manna
sem nú svelta í hel um allar jarðir (sbr.
t.d. DogFood, 1964). D En ásamt
táknum dýrslegrar ógnar blasir hvar-
vetna við einstæður og eftirminnilegur
húmor Errós sem gefur myndum hans
aukinn skírskotandi kraft og undirstrik-
ar harmsöguleg viðfangsefni með sér-
kennilegum hætti. Hann hefur listsög-
una á hraðbergi. Enginn ann myndlist
meir en hann, né hrærist í henni af
jafnmikilli innlifun. Samt hikar hann
ekki við að taka heimsþekkt málverk og
skrumskæla þau til að minna á hræsni
ogyfirborðsmennsku ýmis konar, eða
einungis til að látaokkur brosa að hátíð-
leikaog virðingu: myndin af Jóhannesi
páfa 23. þar sem hann stendur yfir
nakinni fyrirmynd Modglíanis gegnir
m.a. því hlutverki, svo að ekki sé talað
um aðra svipaða mynd, þar sem páfinn
þrýstir á aðra geirvörtu nakinnar
konunnar — og nafn myndarinnar er:
dyrabjallan! Þessar myndir eru í sér-
stakri myndröð (popeart í stað poppart)
en Erró hefur málað margar slíkar raðir '
um ýmis efni: Einstaklingurinn, Jurta-
1) Lyst eða græðgi heitir ein myndröð
Errós; þar eru myndir af konum sem éta
flugvélar, Lyst er glæpur, 1963, Einn
étur annan, 1963, o.sv.frv.
heimurinn, Intérieur americain (1968)
Bókasöfnin, Grímur í grimum, Tauga-
kerfið, Galapagos, Fri i Sviss, Barokk,
um listmálara, kynlifið og þroskann, svo
að nokkuð sé nefnt, auk annars sem
minnst er á í þessari grein.
XX
Erró hefur sagt að fyrir honum sé
veruleiki og draumur eitt og hið sama.
Hann prédikar ekki, hann minnir á. Það
er eins og hann sé að biðja okkur að
gleyma ekki manneskjunni á miðri
ógnaröld. Léger málaði myndir af véla-
öld með skáldlegri gleði yfir visindum og
tækni tvíbentrar.aldar, en þeirri
spurningu hefur verið varpað fram
hvort Erró sé ekki með myndum sínum
að draga í efa að fegurð og skáldskapur
eigi mannlegt mál úrþví sem komið er,
þ.e. að vélin hafi orðið blóminu yfir-
sterkari; að heimur Léger og skáldlegar
forsendur hans séu blekkingin einber.
— En Erró lætur sér nægja að tala í
myndum sínum, okkar er að skilja. Auk
þess er myndrænn árangur Erró ofar í
huga en boðskapurinn, því að hann er
fyrst og síðast myndlistarmaður, sem
lifir og hrærist í starfi sínu — og því
einu. Ég segi starf en ekki list af ásettu
ráði, með tilliti til þess sem ég hafði eftir
honum 1960 um handverk og listaverk.
Erró hefur orðið fyrir áhrifum úr ýms-
um áttum eins og aðrir listamenn. I raun
og veru lætur hann sér ekkert óvið-
komandi, eins og áður er minnzt á: áhrif
frá teiknimyndasögum eiga jafnmikið
erindi inn í list hans og myndhvörf
ýmiss konar eða andrúm og efniviður
Bosch en óvíst er að annar miðalda-
málari hafi haft meiri áhrif á nútímalist
og þróun hennar en þessi sérkennilegi
súrrealisti, sem á jafnauðvelt með að
lýsa mannlegum óhugnaði og guðlegri
opinberun. En að öllu samanlögðu hefur
Erró orðið fyrir mestum áhrifum frá
kvikmyndalist. Myndir hans eru saman
settar af „skotum“, þannig að augað
hverfur á andartaki frá einni mynd til
annarrar innan myndheildarinnar. Þessi
aðferð i kvikmyndalist að byggja upp
heild úr einstökum sundurleitum
atriðum er megineinkenni á myndlist
Errós: hún er saman sett úr smámynd-
um eða brotum, sem verða að einni
heild. Það er engu líkara en Erró sé
sifellt að spyrja sjálfan sig hvað gerist á
næsta andartaki. Hér er rándýrs-
hrammur sem e.t.v. slær á næstu
sekúndu, þarna er hönd sem virðist
ætla að hreyfast eða flugvél sem flýgur
með ógnarhraða út úr myndinni eða
vélbyssukjaftur undir kvenmannsbrjósti
og það má þakka fyrir meðan kúlurnar
gusast ekki út úr byssuhlaupinu. Við
höldum niðri í okkur andanum yfir
þessari kyrrstæðu hreyfingu, ef svo
mætti segja. Við horfum á myndirnar
eins og kvikmynd á tjaldi og augað bíður
í eftirvæntingu eftir nýju og nýju
„skoti“, óvæntri reynslu sem gefur
myndum Errós líf og hreyfingu. Það er
þetta líf kvikmyndarinnar, þessi hreyf-
ing, eftirvænting og óvænta upplifun,
þar sem allt getur gerzt, sem gerir mynd-
ir hans að afsprengi sins tima og túlka
hann með aðferðum í samræmi við nýja
tækni. Og við minnumst orða hans frá
1960 að þeir sem unnu að visindum voru
komnir lengra en myndlistarmenn.
Síðan hefur hann reynt að snúa blaðinu
við.
X X
Erró hefur gert 60 myndir um Maó og
Kíriverja. Hann kallar myndaflokkinn
Kínverjar leggja land undir fót. Hann
segist hafa fengið þessa hugmynd í Hong
Kong: „Þar á ég marga kínverska
Kirkju-hundur, 1965.
Sóparinn, 1965.
Poppsagan, 1967, úrflokknum
listamennirnir og fyrirrayndirnar.