Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1976, Blaðsíða 4

Bjartmar Guðmunds-
son, Sandi:
Það er sem holtin sjálf hleypi í
mann þrótt,
þar hreystiraun einhver er
drýgð.
St.G.St.
Við ætlum að heimsækja aldrað eyðihús, kannski
einstakasta hús i sumraaugum i allri Ameriku.
í bifreið okkar sitja 40 sálir og meira en helmingur-
inn kvennasálir. Og þrisvar sinnum það í þrem bifreið-
um öðrum á undan og eftir.
Mannval þetta er angi af stórum hópum, sem austan
komu úr „voraldarveröld, þar sem víðsýnið skín“ til að
heiðra Vestur-íslendinga á 100 ára afmælinu 1975.
Eitthvað kynnu samt einhverjir að hafa hugsað sér að
rétta sjálfa sig úr kútnum um leið.
Kanada-lslendingar telja ár sin þar 100, og muna þó
eftir löndum sínum, sem til Bandaríkjanna komu áður
og öðrum sem sköpuðu Brasiliuævintýrið þar áður.
Til vinstri handar er sléttlendi og við á norðurleið.
Til hægri handar er lika sléttlendi. Grundirnar til
vinstri hallast ögn að okkur frá fjallgarðinum mikla í
vestri. Hægra megin er sléttan marflöt, svo langt sem
augað eygir. Þar standa sveitabæir nokkru þéttar en
hinum megin brautar, eins og moldin sé þar meira
mannverunni að skapi. Víða hafa þessir sléttubændur
sér og sinni atvinnu skjólbelti til yndisauka og gagns.
Sjálft landið var útlits sem endalaust borð,
allt órifið, kvistlaust og vænt,
sem náttúran hefði ögn hallað á röð
og heflað og málað svo grænt.
Smám saman vikkaði, von bráðar reis
upp vestrið með fjallgarðinn sinn.
En austrið stóð opið sem hurðarlaust hlið
f himin og víðlendið inn.
Þetta er landslagslýsing sem sagði sex fyrir 50, 60 og
70 árum meðan flestir íslendingar Iásu aftur og aftur
kvæðið mikla og langa um Ragnheiði litlu landnema-
dóttur, fórnarlund hennar og hetjudauða við að bjarga
barni frá að kremjast undir eimlest. Mikið kvæði, segi
ég aftur, um hræsni á öðru leyti, skilningsleysi sam-
ferðamanna, hleypidóma og tortryggni, sem lagðist
yfir Islendingsnafnið á þessum árum svo:
Hún sat þar fyrir f fjörunni hvar,
sem fótum vér stigum á land.
Var ekki ærið verkefni með öðru að fá þessari
tortryggni eytt og ná trausti í staðinn? Er ekki ærið
verkefni allsstaðar af þessu tagi, þar sem loft er svo
lævi blandið að:
f sérhverri afsökun ásökun var
sem eitri f kaleikinn bætt?
Við ókum léttan „í víðsýnið inn“.
Þrívegis nam Stephan G. Stephansson land í Amer-
iku, siðast hér fyrir norðan. Seinasta spottann á allri
þeirri löngu leitar-leið var hann hér á gangi. Við erum
í slóðum hans. Áður var hann búinn að fara milli staða
sunnan línu Bandarikjamegin i 16 ár i leit að landi
framtiðarinnar. Við höfum mikinn og veglegan nátt-
stað að baki, 17 hæða hótelbyggingu í Calgary. Enn er
hraðbraut undir hjólum, sem smátt og smátt verður
minni hraðbraut, þegar lengra dregur út í sveitina á
hliðarvegi. Það gæti minnt á Keflavikurveg á íslandi
og hina þar, sem ekki eru neinir Keflavíkurvegir.
Samt er munurinn þarna ekki eins áberandi.
Síðan 1917 hefur mér fundist að bær St. G. hljóti að
standa undir fjalli, háu og bröttu eins og Fjall og Fjöll
á islandi, Hamar og Hamrar undir hömrum og Þyrill
undir Þyrli á Hvalfjarðarströnd. Hér í Albertafylki
rennur það smátt og smátt upp fyrir útlendingum
að hann hefur aldrei verið neitt Klettafjalla-
skáld, bara sléttubúi og sléttuskáld. Fjöllin er svo
fjarri, finnst þeim er frá fjallalandi koma.
Kani stýrir, Kanadamaður, meiningin. Og Kanada-^
sól hellir líka ósköpum öllum af hita yfir okkur.
Hvergi er ský að sjá, en móða liggur yfir fjallgarðinum
mikla í vestri. Þegar tölur fara að tala við okkur úr
kalda heiminum, um 34 stiga sólskinshita í logni, 35,
36, 37, 38 er sumum farið að volgna undir uggum. En
af þvi að allir vilja heim með sér sem allra mest af
gæðum Ameriku, kvartar enginn. Einn af öðrum tek-
ur að fækka klæðum til að ná sér í brúnan lit.
Það er löng leið til keisarans. Þannig var talað
meðan Rússland var minna stórveldi en nú, og keisari
keisari. En hvað var það á móti allri þeirri leið, sem er
á milli Viðimýrarsels i Skagafirði og Alberta í Kan-
ada?
Árið 1873 fór tvítugur Islendingur i gæfuleit til
Ameriku, einn af þeim fyrstu sem það gerðu. Áður en
hann fór átti hann heima í Mjóadal í Bárðdælahreppi.
En næst þar áður í Viðimýrarseli í Skagafirði. Næst
þar áður á Mælifellsá syðri og þar á undan á Hóli,
smábýli í grenndinni. Allar þessar jarðir eru nú i eyði
fyrir löngu. Ég kom i Mjóadal í fyrra og þóttist þar sjá
hvernig vindarnir höfðu leikið sér að jarðvegi og flutt
burtu, svo eftir voru aðeins grjót og melar. Nema á
litlum bletti við ána. En þar stöð álftapar með unga og
kroppaði grænur meðfram ánni. Á fáeinum stöðum
hærra, þar sem enn sást mold og grænka, stóðu
þriggja álna moldarhnausar og börðust við eyðilegg-
inguna. Mjóidalur er einn af inndölum Bárðardals og
stutt þaðan upp á sjálfan Sprengisand.
Þessi ungi maður, sem svona var framarlega i hópi
þeirra, sem flúðu Island á harðindaárunum á seinni
helmingi aldarinnar, hét Stefán Guðmundur Guð-
mundsson Stefánssonar. Hann var landlaus maður frá
eyðibýlunum, sem ég var að nafngreina. Landlaus
maður úr Skagafirði, landlaus í Þingeyjarsýslu, land-
laus á Islandi. En vildi búa, enda um fátt annað að
velja á þeim dögum. Foreldrar hans voru með honum,
og í sama hópnum var lika Helga litla í Mjóadal, 14
ára,. sem ekki löngu seinna varð kona hans. Þegar
vestur kom gerðist hann landnemi í Bandaríkjum
Norður-Ameríku, þar sem heitir Wisconsin. Tók hann
sig upp þar nokkru seinna og flutti 1300 kilómetra
vestur á bóginn sunnan línunnar. Ferð sú og félaga
hans, er á sama ráð brugðu, tók 5 eða 6 vikur og ráku
þeir fénað sinn á undan sér fótgangandi um vegleysur
og skógar flækjur, þar sem „vikur mældu bæjarleið-
irnar". En á undan þeim hafði farið skyldulið þeirra
óvaskara. Þarna nam Stefán land öðru sinni.
Frægur varð búferlaflutningur sveitunga Stefáns úr
Bárðardalnum, Bárðar landnámsmanns á íslandi, er
hann rak fénað sinn á útmánuðum suður yfir Sprengi-
sand og Vonarskarð allt suður í Fljótshveffi. En ætla
má að það hafi bara verið eins og skemmtiferð hjá
hinu, þó um hávetur væri. Tíðin hlýtur að hafa verið
góð. Annars hefði Bárður orðið úti með allt sitt eins og
Reynistaðarbræður á Kili.
Ekki fann Iandneminn þarna í Norður-Dakota þó
gæfuna þar. Flutti hann þá nokkrum árum seinna
langt norður fyrir línu í leit að nýju landi til að nema.
Þar festi hann rætur. Og hefur einhverjum liklega
fundist að ólíklegt væri, að hann festi nokkurntima
nokkurstaðar rætur eftir allt þetta ferðalag.
Þetta er saga landnemans í stærstu dráttum í þriðj-
ung aldar, sem við ætlum að heimsækja í dag, eða hús
hans réttara sagt, þvi ekki stendur hann lengur i
bæjardyrum sjálfur til að fagna gestum. Bifreiðin
flýtir sér og sólin skín.
Loks kemur að því að ökumaður ekur út af vegi í
dálitiu byggðahverfi. Lu. lcið og hjólin hætta að
snúast segir leiðsögumaður: Þá erum við komin alla
leið, og hefur allt í einu fengið málið. Allir standa upp
snöggt og hraða sér út, þegar þröngin þynnist svo að
hún leyfi.
Þetta er staðurinn, sem átti það undir sér að heilla
og stöðva landleitarmanninn frá Hóli I Skagafirði,
Mælifellsá, Viðimýrarseli og Mjóadal, eftir 36 ára
gönguför um ísland og Ameríku i leit að búskapar-
landi. Og gerði hann um leið svo hamingjudrjúgan
sem kvæðið Sumarkvöld i Alberta bendir til, og mörg
önnur. Um leið og hann fagnar frelsinu í strjálbyggðu
héraði, gefur hann stórveldinu sunnan við línuna
olnbogaskot: „Þar sem þriðjungur af mönnum er bara
troðinn undir."
Hvar er húsið? Von er að spurt sé, þvi fleiri en eitt
dylja sig hálfvegis i skógi á næstu grösum og fleiri en
tvö eða þrjú. Aftur er leiðsögumaðurinn orðinn
þögulli en leiðtogar eiga að vera, og síðar horfinn.
Hvar er þetta merkilega hús? spyr vasklegur kven-
maður hálf ergilega. Enginn heyrir til hennar, nema
sá sem ekki veit og svo tré í skógi, þögul og þó ekki
neitt þyrkingsleg.
Þú munt meiri þoranraun þóst gert hafa en að hjala
við konur. Eitthvað á þessa leið fórust einni fornkon-
unni orð við þann eina sem hún vildi að bæði sín.
Meiri þoranraun sýndi Stefán frá Islandi i leit sinni
að þessum stað en okkur ætti að vera að finna eitt hús,
sem við vitum að dylur sig svo að segja rétt við tær
okkar, þó aldrei nema fáein tré reyni að dylja það.
Upp yfir krónur trjánna teygir sig hús á austur átt. En
ekki er þar með sagt að það sé hugstæðasta húsið, sem
við viljum finna. Kannski er hópstjórinn kominn