Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1971, Blaðsíða 11

íiaws verð á útlemum vörum
hefði verið að mun Jægra en
mitt, þegar þá líka varan var
verri.
Ágúst Helgason seglr t.d. að
kaffi Zöllners ha.fi verið verra
en mitt ’kaífi nr. 2, og banka-
foyggið verra en mitt banka-
bygg nr. 3.
Þegar báðar skýrslur mínar
um fjársöluna voru kom.nar út,
sáu þeir Zöllner og Vídalín
fram á, að öll þj'óðin hlaut að
sjú. hversu óheilindin í við-
skiptum þeirra við kaupfélög-
in voru mikil. Þeir fengu þvi
flest blöð landsins á sitt
band, svo sem Þjóðviljann unga,
Þjóðólf, Fjallkonuna, Austra
og blað á Akureyri til að gera
árásir á mig og lofa Zöllner.
Aðalumboðsmaður Z. á Norð-
urlandi var látinn mótmæla
seinni sikýrslu minni og segja
að hún væri röng. Gegn þeirri
staðhæfingu fékk ég frá
fylgdarmanni miínum, Sigurði
Fjeldsted, eftirfarandi vottorð,
sem stendur í ísafold 10. apríl
1895 og hljóðar svo: ,,Hér með
votta ég undirritaður, sem var
fylgdarmaður hr. Björns Krist-
jlánssonar í Reykjavíik á næst-
liðnu hausíi, er hann flutti fjár
farminn með gufuskipin.u
Princess Alexandra, að allt
sem nef.ndur Bj'örn Kristj'áns-
son hefur frá skýrt um flutn-
ing fjárins og ferð sína, frá
því skipið lagði af stað héðan,
og þangað til hann fór aftur til
íslands ásamt mér, í nóvember
næstl., er í ölluim greinuim ré.t
frá skýrt, e'ns og í skýrslunni
stendur í fiylgiblaði Isafoldar,
Fjársöluimiálið II.“
pt. Reykjavilk,
28. febrúar 1895,
Sigurður Fjeldsted
frá Hvitárvöllum.
Nokkrir menn aðrir en
Ágúst Helgason og Sigurður
Fjeldsted gengu í lið með mér,
og v'l ég sérstaklega benda á
ri'.gjörð sam heitir „Vöruverð
Zöllners & Co. Samanburður" í
ísafoid 26. janúar 1895. Enn-
fremur ritgerðir í sama blaði
16. marz, 10. apríl, 1. mai, 15.,
18. og 25. maí 1895.
Haustið 1894 skulduðu pönt-
unarfélögin, sem ég hafði
keypt fyrir ekki nema 6000
mörk og átti það að greiðast
af fyrr: farm'nuim. En Rennie
greiddi aðeins skipsleiguna af
andv'rði hins slátraða fjár,
en hélt afganginum föst-
um kr. 2.263,95 vegna þess að
ég fór í skaðabótamál við
hann.
I einni aí ferðom mínum til
Hamborgar þá um haust'ð, lán-
aði e'nn a.f v num mínum í Ham-
borg mér 6.000 mörk til að
borga með flélagsskuid'rnar, og
greiddi é,g þá skuld á réttuim
tíma frá sjálfum m:ér. Ég hafði
nú greitt allan kostnað sem
leiddi af mál'nu, nerna máls-
kostnað mótparts míns á Skot-
landi að frádregnu því, sem
stóð inni hjá honum, kr.
2,263,95. Var ég með yfirréttar-
dómi dæmdur til að greiða
Rennie í viðbó kr. 3,707,99 og
var dómur'nn, byggður á því,
að af þvi ég sjáífur hafði höfð-
að málið á Skotla.ndi, hefði ég
beygt m'g undir skozkan dóm-
stól.
Persónulega tapaði ég um
20 þúsund krónum við þessar
tilraunir, sem miondu ha.f'a rið-
ið mér að fullu fjárhagslega,
ef ég hefði ekki verið búinn
að ávinna mér mjög sterkt láns
traust í Haimtborg og Glasgow
þau 7 ár, sem ég hafði þá verzl
að. Og þetta tap hafði ég ekki
meir en inn unnið þau 14 ár
sem ég verzlaði eftir þetta og
aíhenti Jóni syni minuim verzl-
unina 1. janúar 1910.
TILGANGINUM NÁÐ
Með þessum aðfiörum, sem
hér að framan er lýst, höfðu
Zöllner og Vídalín náð til-
gangi sínum, að verða aftur
einvaldir uim fj'ársöluna til
Bretlands. Vi'.anlega voru það
ekki þessar 2000 kindur, er ég
flutti út, samhliða um 45000
sauðom sem Zöllner flutti út á
ári, sem var honum mesti þyrn
ir í auguim, heldur hitt, að það
skyldi svo áþreifanlega sann-
ast á verði útlendu vörunnar,
að hann rak svikna umboðs-
verzlun, að hann lagði tak-
markalítið á útlendu vöruna,
og gaf meira fyrir féð en það
var vert.
Þetta orsakaði að R & D.
S.rnmon flúði með sin fjárkaup
til Noregs, sem sjá má af síð-
ari skýrslu minni. Og þetta
létu kaupfélagsstjóramir við
gömlu kaupfélögin sér vel lí'ka
og flest blöðin, sem voru háð
þeim. Isafold stóð ein eins o,g
klettur úr hafinu, sam ekki
sýndi velþóknun sína á þess-
um verzlunarháttum Gyðinga,
né brELski þeirra með verzlun
bænda og islenzkra kaup-
manna. Islenzk'.r kaupmenn
sem voru í klónum á Gyðing-
um um þetta leyti, urðu allir
gjaldþrota. Þannig fóru þessir
kaupmenn, sem verzluðu vlð
Gyðinga í Höfn á höfuðið:
1. Einar Jónsson á Eyrar-
bakka, sem efnaðist vel, á með-
an hann aðeins keypti og seidi
innanlands.
2. Guðmundur ísleifsson á
Háeyri á Eyrarbaklka.
3. Jón Árnason í Þorláks-
höfn, sem var stórefnamaður
er hann byrjaði að verzla.
4. Jón Ó. V. Jónsson í
Reykjavík.
5. S'.gurður Magnússon í
Roykjavik.
6. Þorsteinn Egilsen i Hafn-
arfirði, og eflaus. fleiri.
Alve.g eins heifði farið fyrir
kaupifélögunum þá, ef þau
hefðu rekið viðsikipti sin við
aimenning á heilbrigðum verzl-
unarfyrirkomulagsgrundvelli,
og sem þau frá upphafi hefðu
átt að gera, keypt við móttöku
innlendu vöruna fyrir ákveð'ð
verð, sannvirði eiftir því sem
næst varð komis:, eins og
kaupmenn, og selt útlendu vör
urnar einnig með ákveðnu
verði. Sli-k viðsikipti eru al-
mennlngi sklljanleg, önnui'
ekki. Þótt það verzlunarfyrir-
kicimulag sé notað hj'á kaupíé-
lögum, má alveg eins skipta
gróða i árslok fyrir því, leggja
í ýmsa sjóði o.s.frv., og að
fnna tap'ð, ef um halla á
reks.rinum er að ræða. Með
því eina móti vita viðskipta-
menn um hag sinn á öllum tím-
um ársins, í staðinn fyrir eft-
ir eitt eða fieiri ár, e.'ns og nú
gerist. En á blekkingunum hjiör
uðu kaupfélögin flest. Þannig
hjarði eiit kaupfélagið t.d. á
Austurlandi fyrstu 3 árin, á
eintómuim blekkingum forstöðu
mannanna. Það hafð; stórtapað
á sölu á innlendum afurðuim,
miðað við innlent kaupmanna-
verð, og nálega allt tapið féll
á 1. árið, sem auðvi'.að hefði
þá átt að jafna niður. En fyrst
að 3 árum liðnum, jafnar kaup
félagsstjórnin tapi þessu niður
á félagsmenn með 9% af allri
úttekt þeirra öll 3 árin.
KaupfélagSimenn vissu því ekki
fyrr en þeir voru komnir í stór
skuld við félagið.
Ég hafði nú gert tilraun til
að reka ráðvanda og heil-
brigða umfooðsverzlun fyrir
nokkur pöntunarfélög, og
vildu bæði ég og aðrir hafa
stækkað hana nokkuð með þvi,
að selja fé til Bretlands.
En ég komst nú að raun um,
að sú hugsjón var á undan sír,
um tíma. Ég hæt:i því við fjár-
sölutilraunirnar, en hélt áfram
pöntunarstarfseminni á útlend
um vörum, einkum til félaga,
sem næst miér voru, fram yifir
aldamó in. Þar sem ég hafði
orðið fyrir svo m'.klu tapi,
varð ég líika, að verja meira af
kröftum mínuim til að auka og
bæta miina eigin verzlun, og
lánað'st það furðanlega eftir
ástæðum, þó aldrei yrði ég vel
efnaður maður.
Vanalega var ég ái'lega á
fundum pöntunarfélaganna,
einkum í Árnes-, Borgarfjarð-
ar- og Dalasýslum, voru þeir
oftas. haldnir síðari hluta vetr
ar. Fór ég þá oftast einsamall
fótgangandi milli Borgarfjarð-
arsýsiu og Árnessýslu. En til
Dalasýslu fór ég ríðandi, og
hafði duglegan fylgdanmann.
Einu sinni lentum við í mikilli
svaðilför í bráðri leys-
ingu, vestanvert í Bröt.u-
brekku, komumst báðir á flot
í stríðum straum. Það vil'di þá
til, að regnkápan mín flæktis1
um stein, sem stóð upp úr isn-
um niðri í straumhörðu vatn-
inu, og við það gat annar okk-
ar kastað sér upp að landi og
bjargað hinum. Annars hefði
dauðinn verið vís.
Við urðuim að krækja upp i
fjall til að komast yfir aðai
gilið, og komumst að Hundadal
um kvöldið illa leiknir og feng-
um ágæta aðhjúkrun.
Daginn eftir átti ég að vera
á fundi í Dölunum. Fórum við
tímanlega á stað morguninn
eftir, 5 i hóp. Bauð bóndinn
mér s rax að koma á bak gæð-
ingi er hann átti og þáði ég
það. En eigi vorum við fiyrr
komnir á stað, e.n hesturinn
þaut af stað eins og byssu-
brendur, eftir hinum stóru völl
um, sem eru flyrir vestan
Hundadal, og ianga leið á und-
an hinum. Ég gat enga stjúrn
haft á hestinum, og seinast var
ég svo u-ppgefinn að halda
mér, að é,g sá eklki fram á ann-
að, en að verða að detta af
baki á fljúgandi ferð'nni.
Allt i einu, og án þess að
hestur'nn hægði á sér, snar
stanzaði hann, og stóð alveg í
sömu sporum og hríöskalf. Ég
reyndi að hreyfa mig litið eitt
til að vita hvort hesturinn
ryki ekki á stað aftur, en
hann stóð í sömu sporum og
skaif. Ég fór þá varlega að
reyna að skríða ofan af hest-
inum og tókst það, og í því
ko-mu fyl.gdarmenn miínir.
Eigandinn sagðist aidrei
hafa séð hestinn skjálfa svona,
hann hlyti að hafa orðið
hræddur v;ð eitthvað. Við höfð
um svo hestaskipti og héldum
til fundarsiaðarins.
Nokkuð m'örgum árum siðar,
eftir að ég fór að þekkja spíri-
tismann, var ég á einkamið-
ilsfundi hjá Isleifi Jónssiyni,
gjaldkera, sem er sérstaklega
trúverðugur miðill. Þar komu
í samband, Bjiörn Jónsson rit-
stjóri, séra Jens Páisson o.fl.
sem þá voru látnir. Séra Jens
Pálsson spyr mig þá, hvort ég
myndi ef.ir ferð minni í Dali,
þegar ég hafi verið kominn í
lífsháska á ólma hestinum. Seg
ir hann mér þá, að vinir miín-
ir hinum megin, hafi ekki séð
annað ráð til að bjarga mér,
en að gera hestinn blindan
nni stnnd. Við það hafi hann
orðið hræddur og stanzað
strax. Þá fyrst varð mér ljóst
hvernig á þessu stóð. Og sam-
kvæmí liifsreiynslu minni hafði
ég ekki ástæðu til að vefengja
það, sem hér var sagt.
SJÓHRAKNINGAR
Eins og ég gat um í kaflan-
um „Vistaskipti", reri ég allar
vertíðir er ég var vinnumaður
á Eiði, og að ég hafði um há-
sumarið róið með skötuióð til
þess að fiska með skö u og
lúðu. Um aldamótin 1900 gerðu
Reykvikingar iitið eða ekkert
af því, að stunda þessa veiði,
og var oft lítið um nýjan fisk
í bænum. Ég fiékk því sterka
löngun til að reyna þessa veiði
á ný, með aðeins fáum sjómönn
um. 'Nú var slíks afla ekki að
vænia nema vestarlega í fló-
anum, og helzt sunnarlega.
Skipið til þess þurfti þvi að
vera stórt, en stórt skip út-
heiimtir marga menn. Ég afréð
þvi að kaupa mér tiæring i
góðu standi, sem ég gat fengið
suður í Höfnum Og til þe.ss að
komast af með 4 menn í stað-
inn fyrir 10—il menn, ákvað
ég að kaupa mér gu.fiuketil með
vél i skipið, ef ég gæti fengið
einhvern mann í bænuim, sem
kynni að stjórna slíkri vél. Nú
fannst enginn sliikur maður, af-
réð ég þvi, að læra sjálfur, aö
s.jórna vél þeirri, sem ég ætl-
aði að kaupa.
Ég fór svo utan árið 1899
eins og ég gerði á hverjum
vetri, og þá í ýmsum erindum,
og keypti mér lítinn gufuketil
næstum nýjan, án eimþéttis
(condensator) með vél og
skrúfu, þvi ketill með eimþétti
mundi hafa orðið mér alltoí
dýr, og útheimta fulla véla
þekkingu. Vélin var nú sett í
tiæringinn, og rónir nokkrir
róðrar langt suður og vestur i
Faxaflóa, og aflaðist sæmilega
vel. Vegna þess að no a varð
sjó á ketilinn, og að fljótt saf.n
aðist salt í hann, varð iðulega
að „blása út“, sem kallað var,
það er, að hleypa sem mestu
af saltinu út, sem safnaðis. fyr
ir í katlinum. Og þess þurfti
vel að gæta.
Skipshöfnin var aðeins 4
menn, Þórður Pétursson í
Oddgeiisbæ, Magnús Einars-
son í Melkoti, Jón Helgason
frá Miðseli og ég.
Einn sunnudagseftirmiðdag í
júlí var lagt á s að í nýjan
róður i blíða logni. Af þvi ég
þurfti að koma stúlku upp að
Hvitárvöllum í Borgarfirði.
byrjaði róðurinn á því að fara
þangað. Farið var alla leið
upp Hvitá að Hvitárvöllum.
Þar varð lítil viðdvöl, en farlð
til baka út Borgarfljörð. Þeg-
ar komið var á mó.is við Akra-
nes, var mjög farið að syrta í
lofti. Þórði leizt afar illa á veð
urútlitið og viJdi lenda á Akra-
nesi. Af þessu varð þó ekki, og
var haldið suður og vestur fló-
ann, þangað til komið var vest-
ur um „Hvalfell að“, sem kall-
að er, eða vestur úr svoköll-
uðum Rennum. Þangað var
komið um kl. 11 á mánudag, og
var þá farið að hvessa af suð-
aus.ri. Snöggvast var rennt
með handfæri, og fiskaðist ein
stór lúða og 2 skötur á færin.
Síðan var byrjað að leggja
skötulóðina, en alltaf óx vind-
urinn, og það svo, að ekki var
hægt að koma út nema hálfri
lóðinni. Þá var komið af-
spyrnurok, og var þá lagst vlð
dreka.
1 skipinu var 160 faðma nýtt
manillatóg til að liggja við ef
með þyrfti. Skiptu menn nú
með sér verkum. Ég hélt áifram
einn að stjórna katl'i og vél og
að stýra skipinu, Þórður Pé:-
ursson, aflmesti maðurinn tók
að sér að halda stöðugt í legu-
færiö, og að verja það á hnifl-
inum með vettlingum og öðru
er til náðist, annars hefði legu-
færið svipst í sundur, er sjór
fór að s.ækka, enda er sjór þar
mjög krappur. Hinir 2 háset-
arnir áttu að ausa skipið.
Brátt ætlaði skipið að fyllast,
því var það ráð tekið, að
strengja segiið yfir miít skip-
ið. Iðulega urðu þessir tveir
menn að skríða undir segl-
ið til að heila sjónum út af
því. Einn sjórinn kom svo illa
á skipið, að hann fyllti reyk-
háfinn, svo að eldurinn drapst.
Hafði ég mikið fyrir því ein-
samall að kveikja upp á ný,
en áriðandi var, að halda vél-
inni ávallt gangandi, bæði til
að halda skipinu upp i ölduna,
og til þess að lé.ta á legufiær-
inu. Þegar sjórinn reið á skip-
ið, varð Þórður alltaf að gefa
eftir á legufærinu, svo það
sviptist ekki í sundur, er sjór
reið undir, og að haia það inn,
á milli sjóa. Oft var legufærið
nálega búið að kippa Þórði ú,t-
byrðis.
Aðal rokið stóð frá mánu-
mánudagskveldi til fim.m udags
nætur. Þá lægði veðrið og
vindurinn gekk til vesturs og
útnorðurs.
Allan tímann stóð ég við
stýrið, gæt.i eidsins undir katl
inum, hleypti saltinu úr hon-
um, með stuttu millibili og bar
á vélina, en Þórður Pétursson
var við legufærið allan tímann
án hvíldar. Allir urðum við
holdvo ir inn að skinni, þegar
í byrjun roksins, enginn
neytti neins, fyrr en lygndi, og
um svefn var auðvitað ekki að
ræða.
Á fimmtudagsmorguninn
snemma fórum við allir að heit-
um katlinum og úr hverri
spjör til að vinda föt.n og
þurrka þau við ketilinn, sem
við höfðum brey t yfir. Þá
fyrst var neytt matar, og nýr
fiskur soðinn við gufu í fötu,
sem var í skipinu. Síðan
var lóðin tek'n og kom'st upp
und'.r Akranes þann dag og
lagst þar. Dálítils svefns nut-
um við þá nótt, þó und'r ber-
um himni væri.
Á föstudeginum um miðjan
dag var komið til Reykjavíik-
ur og mun enginn Reykviking-
ur hafa vænst þess, að sjá
okkur liifandi. Ekki hefði ver-
LSJ
26. september 1971
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H