Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1966, Blaðsíða 6

á Epikúr, því að heimspeki hans var
þegar fullmótuð og sett fram opinber-
lega í Mýtílenu 311 f. K., en Zeón höf-
undur Stóuspekinnar er þá aðeins tvít-
ugur unglingur, nýkominn til Aþenu.
Hinar gömlu deilur milli Epikúringa og
Stóumanna hefjast fyrst með árásarrit-
um Krýsipposar, lærisveins Zenós, en
Krýsippos var aðeins níu ára að aldri
(þegar Epikúr lézt. Að tala um deilur
Epikúrs við Stóuspekinga er því hrein
tímaskekkja. Heimspeki Epikúrs mótast
fyrst og fremst af baráttu hans gegn
heimspeki Platóns.
II
Epikúr er fæddur af fátækum
aþenskum foreldrum á eyjunni Samos í
RABB
Framhald af bls. 5.
irsiáanlega framtíð, eins og sumir
virðast œtla) og á slíht ástand sér
enga hliðstœðu í neinu siðmennt-
uðu landi. Í Þýzkalandi er sjón-
varp í mörgum bandarískum her-
stöðvum, en því hefur aldrei ver-
ið leyft að ná út fyrir mörk þeirra.
Sömu sögu er að segja um her-
stöðvasjónvarp Bandaríkjamanna í
öðrum Evrópulöndum.
Að tala um Kínamúr og ein-
angrunarsinna í þessu sambandi,
eins og nokkrir glámar úr hópi
dátasjónvarpselskenda hafa látið
sér sæma, er viðmóta gáfulegt og
að halda því fram að með gœzlu
íslenzkrar landhelgi sé verið að
einangra landið — eða reisa Kína-
múr um það með því að meina
erlendum aðiljum að reka hér
verzlanir þar sem allur varningur
væri ókeypis. Það er vitað mál að
ákveðinn hundraðshluti hverrar
þjóðar er algerlega þjóðvilltur,
lœtur sér á sama standa um þjóð-
erni, tungu og menningu, en ég
hef ekki heyrt þess getið að er-
lendir þjóðvillingar gengju fram
fyrir skjöldu og verðu villu sína á
opinberum vettvangi, eins og hér
hefur átt sér stað á undanförnum
árum. Til samanburðar við frammi-
stöðu íslendinga í sjónvarpsmál-
inu má geta þess, að þegar komið
var upp „sjóræningjasjónvarpi“ á
hafinu utan landhelgi Hollands,
gerðu Hollendingar sér lítið fyrir
og komu í veg fyrir sendingar
stöðvarinnar.
í sambandi við Keflavíkursjón-
varpið er mikið fjasað um vœnt-
anlegt alþjóðasjónvarp um gervi-
hnetti, og virðast margir halda að
það sé á nœsta leiti og muni koma
yfir okkur eins og fellibylur. Hvort
tveggja er misskilningur. Enginn
veit enn með vissu hvenœr alheims-
sjónvarp verður að veruleik né
hvenœr móttökuskilyrði verða fyr-
ir hendi hérlendis. í annan stað eru
allar líkur til að mjög fáir sjón-
varpshnettir verði á sveimi fyrir
norðan 60. breiddarbaug. Og í
þriðja lagi verður alþjóðasjónvarp
bundið alþjóðlegum samningum (á
svipaðan hátt og t.d. millianda-
flug) og undir ströngu al-
þjóðlegu eftirliti. Vonandi verð-
um við aðnjótandi alþjóða-
sjónvarps þegar þar að kem-
ur, en það verður með talsvert
öðrum hœtti en menn virðast al-
mennt gera sér í hugarlund.
Sigurður A. Magnússon
febrúar 341 f. K. — Þá hafði Platón legið
sex ár í gröf sinni, en Aristóteles sat
norður í Makedóníu og uppfræddi Alex-
ander mikla. En gegn þessum tveimur
heimspekingum átti Epikúr einkum eftir
að beina skeytum sínum.
Faðir Epikúrs, Neókles, kom tii Samos
í liópi tvö þúsund Aþeninga, sem út-
hiutað hafði verið landi þar á eyjunni
um 352 f. K. Urðu heimamenn að yfir-
gefa hús sín og hrekjast af jörðum sínum
og afhenda þær þessum innrásarher frá
Aþenu.
Neókles fékkst við barnakennslu jafn-
hliða búskapnum, en á þeirri tíð nutu
barnakennarar einna minnstrar virðing-
ar þeirra, sem ekki voru þrælar og töld-
ust frjálsbornir. Eitt af þeim skammar-
yrðum, sem síðar voru notuð um Epikúr
var „Grammadidaskalides", — sonur
barnakennara. Þetta kann að hafa verið
ástæðan til að Epikúr bannaði síðar að
nota orðið kennari um þá, sem upp-
fræddu við skóla hans í Aþenu. í þess
stað lætur hann kalla þá foringja.
Móðir Epikúrs, Kerestrata, er sögð
hafa verið völva. Sagan hermir, að hún
hafi gengið húsa milli með Epikúr syni
sínum og haft yfir töfraþulur til hreins-
unar og varnar gegn illum öflum. Hún
lagði trúnað á spádóma, véfréttir og
drauma. — „Nornarsonur“ var annað
smánaryrði, sem notað var um Epikúr.
Ekki er ósennilegt að Epikúr hafi séð
í ótta móður sinnar við hið yfirskilvit-
lega meinsemd sem bæta varð úr: Fjöld-
inn allur er haldinn kvíða vegna fram-
tíðarinnar, kvíða sem byggist á draumi
eða forspá og einnig ótta við dauðann
og það sem bíður mannsins handan
grafar. Allt þetta rænir manninn lífs-
hamingjunni, ályktaði Epikúr, og við
þetta verða menn að losa sig. Epikúr
tiJkynnti því síðar.að véfréttir og spá-
dómar væru hindurvitni, sem engan stað
ættu sér í veruleikanum. — Og það er
ekkert líf eftir dauðann, sagði hann.
Maðurinn þarf ekki heldur að óttast
reiði guðanna. Hinn mannlegi veikleiki,
sem kallaður er reiði, er með öllu
óþekkt fyrirbrigði meðal guða. Sá upp-
runi Epi.kúrs að vera sonur völvu og
barnakennara virðist eiga talsverðan
þátt í þeirri óverðskulduðu lítilsvirðingu
sem Epikúr var löngum sýnd. Ciceró
sem lítur á Sókrates og Platón sem
„aristókrata“ en Epikúr og fylgjendur
hans sem „plebeia" segir t. d. : „Ég vil
heldur vera sammála Platóni og hafa
rangt fyrir mér, en hafa á réttu að
standa og vera sammála Epikúr“.
E pikúr ólst upp á Samos til 18 ára
a'.durs og virðist hafa notið venjulegrar
menntunar. Sextus Empirikus segir af
honum þessa sögu: Þegar Epikúr var enn
mjög ungur hlustaði hann á kennara
sinn hafa yfir línuna: „Sannlega var
Kaos skapaður fyrstur". Þá greip Epikúr
fram í og spurði: „Úr hverju er Kaos
skapaður, ef hann er í raun og veru hin
fyrsta sköpun?“ Kennarinn svaraði því
til, að það væri ekki sitt að útskýra
slíka hluti, heldur þeirra manna, sem
nefndir væru heimspekingar. „Til þeirra
verð ég þá að fara“, svaraði Epikúr, „ef
þeir einir vita hið sanna um raunveru-
leikann". — Og fjórtán ára fann Epikúr
fyrsta heimspekinginn, Platónistann
Pamfílos, og virðist hafa numið hjá hon-
um heimspeki, þar til hann var kallaður
í herinn í Aþenu fjórum árum síðar. —
Epikúr var uppreisnarmaður. Sköpunar-
saga Hómers og Hesiódosar fann enga
náð fyrir augum hans. Kaos var síðar
hvergi nefndur í eðlisfræði Epikúrs. Þar
er aðeins talað um Kosmos: — Veröld-
in var aldrei sköpuð. Hún hefur alltaf
verið til, hefur alltaf verið Kosmos. Og
það er naumast neitt í þeim fræðum, sem
Epikúr hefur numið hjá Pamfílosi, sem
hann andmælir ekki síðar í heimspekirit-
um sínum. Meir en helmingur af ritum
Epikúrs eru mótmæli gegn kenningum
Platóns. Samt sem áður er hjálfur grund
völlur hinnar hedónísku heimspeki
Epikúrs að verulegu leyti fenginn að láni
hjá Patóni.
Þegar Epikúr var kallaður í herinn
og kom til Aþenu síðsumars 323 f. K.
var þar allt á hverfanda hveli. Alex-
ander mikli hafði fallið þá fyrr um
sumarið, og uppreisn Aþenu gegn stjórn
hans leiddi til ósigurs og niðurlægingar
og aftöku margra aþenskra stjórnmála-
manna, eins og fyrr segir. Tilraunir
Akademíu Platóns til að ala upp hæfa
stjórnmálamenn báru misjafnan árang-
ur. Margir þeirra höfðu að vísu náð
völdum í ýmsum borgríkjum en misst
þau aftur. Aristóteles var flúinn frá
heimspekiskóla sínum í Lykeum til að
forða sér undan dauðadómi, og lézt í
útlegð ári síðar. Og þetta umrót náði
einnig til fjölskyldu Epikúrs á Samos.
Antipater, sá er barði niður uppreisn
frjálsra Grikkja í Aþenu, mælti svo
fyrir, að allir Aþeningar á Samos skyldu
brottrækir af jörðum sínum. Neókles fór
með fjölskyldu sína til Kólófón á megin-
landinu, og þangað hvarf Epikúr eftir
að tveggja ára herskyldu hans í Aþenu
lauk. Vera hans í Aþenu hafði kennt
honum að veraldlegur frami var þegar
bezt lét hégómi og leiddi ósjaldan
til fullkominnar glötunar. Þess vegna
ráðleggur Epikúr fylgjendum sínum síð-
ar að fást ekki við stjórnmál. Hins vegar
hvatti hann þá til að gegna öllum borg-
aralegum skyldum og fara í öllu að lög-
um, því það eitt gat varðveitt þann sál-
arfrið, sem Epikúr leggur ríkasta áherzlu
á. Þetta náði einnig til þeirra trúarat-
hafna, sem mönnum var að landslögum
skylt að taka þátt í. Sjálfur tók Epikúr
þétt í trúarathöfnum launhelganna á
hermennskuárum sínum í Aþenu og
virðist hafa bundið við þær ævilanga
tryggð. Sést þetta bezt á því, að hann
mælir svo fyrir í erfðaskrá sinni, að sín
skuli árlega minnzt, ekki hinn sjöunda
sem var fæðingardagur hans, heldur
hinn tuttugasta sem var helgasti vígslu-
dagur Elevsis-launhelganna.
egar til Kólófón kom, var það ráð
f.iölskyldunnar, að Epikúr tæki upp
heimspekinám við skóla Praxifanesar á
Ródos. Praxifanes, nemandi Aristóteles-
ar, var þá meðal þekktari heimspekinga
og bar fyrstur manna titilinn gramma-
tikus (bókmenntasérfræðingur). Með
þeim Epikúr varð brátt fullur fjandskap
ur, og upp frá því jafnan milli Epikúr-
inga og fygjenda Aristótelesar. Eigi að
síður notfærði Epikúr sér á ýmsan hátt
heimspeki Aristótelesar.
Þriðji fræðari Epikúrs var Navsifanes.
Epikúr hafði í æsku kynnzt heimspeki
Demókrítosar. Navsifanes, n e m a n d i
Demókrítosar, rifjaði upp þessi kynni
svo rækilega, að nær öll heimsmynd
Epikúrs er fengin að láni úr hans her-
búðum. Eigi að síður hófst milli þessara
manna hatröm deila, sem leiddi til þess,
að Epikúr neitaði að hafa nokkuð af
Navsifanesi lært. Líklegast er að deilu-
efnið hafi verið hvort maðurinn hafi
frjálsan vilja, eins og Epikúr hélt fram,
en nauðhyggja Demókrítosar útilokar
slíkt frelsi.
Vegna þessara skipta sinna við fræð-
ara sína hefur Epikúr stundum verið
sakaður um vanþakklæti.
Eftir að hafa sótt efnivið heimspeki
sinnar til helztu heimspekinga Grikkja,
skrifar hann og lætur nemendur sína
skrifa árásarrit, sem gera áttu alla fyrri
heimspeki að engu. Epikúr lýsti því yfir,
að hann væri fæddur heimspekingur,
algjörlega sjálfmenntaður, og hefði ekk-
ert af lærimeisturum sínum lært. En
hér verður einnig að hafa í huga, að
Epikúr var spámaður, sem boðaði nýja
trú. Slíkt hlutverk krefst þess, að mað-
urinn virði sjálfan sig hátt. — Menn
vilja ógjarnan fylgja hógværum for-
ingja. Miklu fremur þeim, sem mikill er
fyrir sér. Og það er einnig hin algeng-
asta afstaða þeirra, sem ætla sér að
endurskapa heiminn, að dæma öll eldri
lífsviðhorí fánýti, sem ryðja verður úr
vegi. Þetta vanþakklæti Epikúrs í garð
fræðara sinna sver sig þannig aðeins I
ætt við eðli trúboðans, sem í eldmóði
afneitar öllu öðru en trú sinni.
i
ð tíu árum liðnum frá iþomu
Epikúrs til Kólófón hafði hann fullmótað
heimspekf sína og taldi tíma kominn til
að aka stríðsvagni sínum fram á vígvöll-
inn og heyja orustu fyrir opnum tjöldum
við heimspekinga hinna gömlu skóla.
Staðurinn, sem Epikúr valdi, var Mýtil-
ena. Utan Aþenu voru heimspekingar
fjölmennastir í þessari borg og margir
heimspekingar kenndu heimspeki sína á
íþróttavelli borgarinnar og söfnuðu um
sig hópum áheyrenda, einkum ungum
mönnum. Epikúr gekk milli þessara hópa
og skoraði á hina vísu ræðumenn til ein-
vígis, og þá jafnan um hið sama efni:
í hverju er hamingja mannsins fólgin?
Hann vildi einkum fá svar við þeirri
spurningu hjá fylgjendum Platóns og
Aristótelesar, hvað eftir væri af ham-
ingju mannsins, þegar búið væri að
svipta hann öllum unaðssemdum skiln-
ingarvitanna, en Platón kenndi að ham-
ingja mannsins væri að þekkja heim
andans (frummyndanna), en sá heimur
er að sögn hans yfirskilvitlegur, þólt
hann endurspeglist í hinu jarðneska.
Epikúr eignaðist nokkra fylgjendur en
marga fjandmenn, sem gerðu honum
brátt ófært að koma fram á opinberum
vettvangi. Hann var ekki aðeins hrakinn
burt af leikvanginum, heldur varð hann
að flýja undan reiði heimamanna úr
borginni, leggja upp í áhættusama sigl-
ingu um hávetur til Lampakos. Þessi
reynsla kenndi Epikúr að tilgangslaust
var að reyna að sigra hina gömlu stríðs-
menn Platóns og Aristótelesar með beinni
árás. Þetta var í fyrsta og síðasta sinn,
sem Epikúr reyndi að kenna heimspeki
á almannafæri. í Lampakos valdi hann
aðra leið, sem reyndist sigurstranglegri.
Hann vann að því að tryggja sér vernd
valdhafanna og fjárhagslegan bakhjarl
auðmanna og byggði upp í kyrrþey vísi
að nýjum heimspekiskóla með völdum
mönnum. Þegar Epikúr hafði unnið að
þessu í fjögur ár, hélt hann innreið sina
í Aþenu með liði sínu og stofnaði þar
heimspekiskóla, sem var einkaeign og
óháður þeim öflum, sem urðu Epikúr
að falli 1 Mýtílenu.
S kóli Epikúrs nefndist „Garður-
inn“. Dró hann nafn sitt af garði sem
Epikúr keypti við Dipylonhliðið ekki
fjarri Akademíu Platóns. Þar voru fyrir-
lestrar haldnir og uppfræðsla einstakra
hópa. En aðalskólinn var þó sjálft íbúð-
arhús Epikúrs, sem var ekki áfast garð-
inum, og var Epikúr á efri árum ekið
milli þessara staða í þríhjóluðum stóli.
í húsinu, sem ekki var stórt, var jafnan
þröngt á þingi. Höfðust þar við allir
helztu menn skólans, vinir heimspek-
ingsins og gestir hans. Þar var jafnan
talsverður hópur kvenna sem bjó með
ambáttum sínum, og auk þeirra hópur
þræla, sem notaðir voru til að afskrifa
handrit. Við þessar aðstæður fór öll
aðalstarfsemi skólans fram — samning
bóka og uppfræðsla beztu nemendanna.
Nemendur skólans voru á öllum aldri,
jafnt karlar sem konur: Menn eru aldrei
of gamlir, sagði Epikúr, til að leggja
stund á heimspeki, og aldrei of ungir til
að byrja. Hver nemandi sór meistaran-
um hollustueið: „Ég heiti því að reynast
Epikúr trúr, en eftir hans orði hef ég
kosið mér að lifa“.
Við skólann valdi Epikúr sjálfum sér
titilinn „aðalforingi“ og „hinn vitri“. Sá
titill fól í sér að Epikúr stæði stigi ofar
heimspekingum, því að fílósóf leitar, en
hinn vitri hefur fundið. Næstir að virð-
ingu við skólann voru þeir Metródóros,
Hermakos (sem tók við stjóm skólans
að Epikúr látnum) og Pólýenos. Þeir
voru kallaðir heimspekingar og báru tit-
ilinn foringi eða meðstjórnandi. Þeirra
hlutverk var aðallega að semja hand-
Framhald á bls. 14
0 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
27. febrúar 1966