Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1962, Blaðsíða 8

■1 djassheiminum eru tuttugu
ár langur tími. Og tónamál djassins
hefur í nærri tuttugu ár fylgt hug-
myndum saxafónleikarans Charlie
(,,Bird“) Parkers og trompetleikar-
ans Dizzy Gillespies. Þessi nútíma-
djass hlaut í upphafi illa valið nafn,
„he bop“. Ekki er ýkjalangt síðan
tónlist Parkers og Gillespies olli jafn
vel áköfum djassunnendum hneyksl
un og reiði, en nú er alltítt að finna
vinsælar „léttari“ útgáfur hennar.
þetta brenna við framam af. En síðustu
fúgur kvartettsins eru ósviknar impróvís
eraðar djassfúgur, en ekki bein staeling
á Bach.
Einn athyglisverðast- djassleikari
síðari ára er hinn byltingagjarni píanó
leikari Thelonius Monk. Hann hefur
verið meðal fremstu djassleikara síðan
1941, og hefur verið að reyna nýjar
leiðir allan þann tíma, en um leið er
eins og hann bergmáli djassinn allan
Nú er ný djass stefna að hefjast til
veg-s; og aftur verða áberandj og rót-
tækar breytingar frá því, sem á undan
fór, tilefnið til hneykslunar og andmæla
sumsstaðar í djassheiminum. Vegna
skorts á betra nafni er hún oft nefnd
„nýjungin", aðrir nefna hana „geimtón-
list“, en með talsverðum rétti hefur hún
lílka verið nefnd „atónalískur djass“.
Hvað sem hún annars nefnist, eru all
ir sammála um að einn helzti forvígis-
xnaður hennar sé altsaxófónleikarinn
Ornette Coleman. Fyrir tveim árum
sagði píanóleikarinn og tónskáldið John
Lewis um hljómsveit hans: „Ég hef
aldrei heyrt neina leika saman eins og
þá. Ornette er að vissu leyti arftaki
Oharlie Parkers. Hann staelir ekki Bird,
heldur tekur við þar sem hann hætti
ti
Til glöggvunar er rétt að rifja upp
sögu djassins. Frá 1920—40 var talað
um stíl hinna ýmsu borga, en fram yfir
1940 var raunverulega stíll Louis Arm-
strongs einráður í djassinum. Arm-
strong kom með margar snilldarnýjung
ar sem djassleikarar og tónskáld voru
að vinna úr á þessum árum.
Á árunurn rétt fyrir 1940 lék tónskáld
ið Duke Eilington það, sem nefna mætti
persónulegan samruna alls djassins,
sem lei'kinn hafði verið undir forustu
Louis Armstrongs. Leikur hljómsveitar
hans var meira en snilld eins _ einleik-
ara, eða röð af einleiksköflum. í útsetn-
ingum hans vinna tónskáld, hljómsveit
Og einleikarar saman að sköpun heild-
ar, sem er langtum meira en hin ein-
stöku atriði samanlögð.
J. stærstu dráttum má líta á sögu
djassins sem sveiflur frá nýjungunum
— Armstrong og Parker — til form-
eköpunar og samruna, eins og hjá Ell-
ington. Þetta er að vísu helzti mi'kil ein
földun, en rneð því fæst samhangandi
mynd af djassinum, þvi annars er saga
hans öll á ringulreið.
Eitt grípur athyglina þegar í stað:
djassinn breytist ekki vegna duttlunga,
hann er án efa fullgilt listform. Allar
meiri háttar nýjungur leiða af sér
margra ára þróun og formleit.
Nýjungar Parkers og Gillespies hafa
einnig leitt til frekari þróunar og heild-
arsköpunar, en enginn einn snillingur
hefur gnæft yfir aðra. Reglu og form er
að finna hjá fámennum kjarna tón-
skálda, hljóðfæraleikara og hljóm-
sveita.
Ein slík hljómsveit er The Modern
Jazz Quartet. Hún hefur verið allum-
deild. Sumir segja, að hún taki að láni
úr klassískri tónlist, án þess að „þýða
á mál djassins". Og satt að segja vildi
í samþjöppuðu formi.
Verk hans er aðgengilegast, þegar
hann umskapar eitthvert vinsælt smá-
lag og gerir úr því raunverulegt pianó-
verk með nýjum samhljómum og hin-
um frumlegustu tilbrigðum.
Monk gerir mikið af að leika tilbrigði
við eldri lög. En hann skreytir þau ekki,
heldur dregur þau saman og endurskap
ar þau.
Hann hefur einnig samið meiri hátt-
ar verk, sem eru alls ekkj „lög“, held-
ur tónsmíðar fyrir hljóðfæri, eins og
beat sést á því, að hlustandann langar
ekki til að blístra þær á leiðinni heim,
heldur til að heyra þær leiknar aftur.
Monk hlaut frægð árið 1958, en þá var
hann þegar búinn að vera i fremstu
röð í fimmtán ár.
Um sama leytj og Monk varð fræg-
ur kom fram á sjónarsviðið tenórsaxó-
fónleikarinn Sonny Rollins, sem einn-
heldur er tónverkið eins og samræða
milli djasskvartettins og strengjakvart-
ettsins. Schuller byggir verk sitt á spenn
unni milli þessara tveggja listgreina,
notar djassinn sem slíkan og treystir
djassleikurunum til að skila sínu hlut-
vérki.
J. fimm ár hafa breytingar leg-
ið í loftinu. Margir hinna beztu tón-
listarmanna hafa stigið skref í átt til
atónalisma, þar á meðal bassaleikarinn
Charlie Mingus og trompetleikarinn
Miles Davis.
Eins og stendur koma fram daglega í
New York menn, sem leika „nýjung-
ina“. Einna helztir þeirra, sem hlotið
hafa viðurkenningu, eru Cecil Taylor
píanóleikari og Ornette Coleman. Tayl-
or er fullmenntaður tónlistarmaður og
hefur hrifizt og orðið fyrir áhrifum aif
J árslok 1959 byrjaði hann með
eigin kvartett í „Five Spots“ í New
York, og brátt var alltaf fullt hús.
Margir fréttamenn komu, sumir aðal-
lega vegna þess, að hann leikur á ó-
dýran, hvítan plastsaxófón. Einnig komu
margir kunnáttumenn, þar á meðai
Leonard Bernstein, sem varð afar hrif-
inn.
Tónlist Colemans ættj að vera leik-
manni, sem ekki hlustar eftir samhljóm
unum, aðgengilegri en sérfræðingum.
Tilbrigði hans eru um allt mögulegt: ein
hvern tónastiga, geðblæ hans sjálfs, til-
finningar, eða hljómfall laglínunnar, og
það er ekki erfitt að skilja list hans.
Hlustanda, sem bregst við á réttan hátt,
verður að orði: „Hann talar, hlær og
grætur í einu“.
Hljómfallið hefur tekið miklum fram
Framhald á bls. 12 .
EFTIR MHRTSN WILLIRMS
Stytt úr Harper’s Magazine
Hann fék'k síðar hjálp hjá plötufram
leiðandanum Lester Koening í Los
Angeles og John Lewis, sem útvegaði
honum samning við Atlantic Records í
New York.
Charlie Parker er faðir nútíma djassins. Hann varð frægur upp úr 1940. ITann
dó 12. marz 1955. Teikning eftir Burt Goldbiatt.
ig hefur stuðlað að reglu og samruna I
nútíma djassleik. Hið 11 mínútna langa
verk hans „Blue 7“ er eitt athygilisverð
asta djassverk, sem til er á plötu.
I verkum Mönks má finna vísi að
„nýjunginni": frjálsa og frumlega notk
un djass-hljómfallsins, og hitt, að Monk
lætur oft laglínuna ákveða stefnu sína
sjálfa, svo lengi sem hún er fagurfræði
lega röikrétt. En með þessu fer hann
oft yfir taikmörk tóntegundarinnar, sem
hann hefur valið sér. Monk hefur þann
ig gert djassinn nærri atónalískan.
Djass hefur á síðustu árum stund-
um verið tvinnaður saman við klassíska
tónlist, og hefur þetta verið nefnt „The
third stream“ (Þriðja stefnan). Þetta
hefur oft mistekizt. Undantekning er
„Conversations“ eftir Guntlier Schull-
er, sem var leikinn á Town Hall Con-
cert 1959 af Beaux Arts strengjakvart
ettinum og The Modern Jazz Quartet.
Þai- reynir hvorugur að apa list hins,
Bartok, Stravlnsky og Schönberg, með-
al annarra.
Ornette Coleman fann atónalískan
djass á annan hátt. Hann er hógvær,
sjálfmenntaður ungur maður frá Forth
Worth í Texas.
Hann lærði tónfræði af bókum, sem
hann rakst á af tilviljun, og var fljótt
farinn að skrifa niður verk sín með
táknum, sem enn valda mörgum félög-
um hans erfiðleikum við lestur. Um
1950 var hann farinn að leika stíl, sem
margir kalla enn lagleysu og þekking-
arskort.
Ef til vill hefur það haft talsvert að
segja, að hann lærði af píanóbók systur
sinnar, sem var rituð í C-dúr, en lék
að sjálfsögðu í Es-dúr á altsaxófóninn.
Þetta varð til þess, að hann lærði að
hlusta á tónasambönd, sem aðeins bylt
ingarmenn í klassískri tónlist hefðu
notað, og álíta þau rétt.
Ornette lék fyrst í litlum „rythm and
blues“ hljómsveitum — sem eru fyrir-
rennarar rokksins. Honum var sparkað
úr þeim fyrir að „vera með be bop-
læti“.
Ornette Coleman
DJASSHEIMINUM
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS