Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1962, Blaðsíða 6

Grindavík um aldamdtin

Eftir
SÆMUND
TÖMASSON
r EBRÚAR 1962. — í dag er
kyndilmessa. Þá skyldu allir vermenn
komnir til Suðurnesja og Grindavíkur,
hver að sínum keip, eins og sagt var hjá
okkur í Grindavík allt fram yfir síð-
nstu aldamót. Við næsta dag í almanak-
inu stóð: „Vetrarvertíð hefst á Suður-
landi.“
A seinni árum virðist vetrarvertáð
ætíð talin frá hverjum áramótum og
um þau tímamót vill því hugurinn
hvarfla til þeirra löngu liðnu daga, aft-
ur til aldamóta. Þá þóttu það ekki nein
undur þó ekki væri hægt að komast á
sjó hvern dag. í>á voru fleyturnar
smærri og aðeins opnir bátar, áraskip.
Gæftir á þorra — ógæftir á góu
Oft var tekið þannig til orða: „Það
(hefnist fyrir þorrahlutina." Þar með
var átt við, að ef góð tíð, stillur og
gæftir, væru á þorra, þá væru líkur
fyrir ótíð og ógæftum á góu, þegar
vænta mátti mestra fiskgengdarr Það
kom stundum fyrir, jafnvel snemma á
góu, að allt varð fullt af loðnu, fiski og
fugli. Oftast var það í vondu veðri,
brimi og óláturn, svo ekki var viðlit að
komast út fyrir sundið, á fiskimiðin.
Fyrir kom þó stundum að fært væri út
á sjóinn þegar sílferð var, oftast þó ör-
stutt út fyrir sundið sem kallað var.
Jafnvel í frosti og byl. þá aðeins með
handfæri, með einum öngli. Það voru
stórir önglar, kallaðir þorskönglar, með
tinsíld á leggnum fyrir ofan buginn.
Engin beita er var höfð til að byrja
með. Þorskanet þekktust ekki fyrir
austan Reykjanes fyrr en eftir aldamót.
Þorskurinn var þá svo óður, að ýmist
gleypti hann öngulinn eða öngullinn
kræktist í fiskinn, sem var bókstaflega
kjaftfullur af síli (loðnu). Hún kom oft
lifandi í gusum framúr fiskinum, þegar
honum var kippt inn í skipið. Þar kom
nóg beita. Á eftir var ek'ki öðru beitt á
færum en síli.
Það kom fyrir að menn tvi- og jafn-
vel þríhlóðu skip sín á einum degi, þeg-
ar bezt lét. Þá var uppi fótur og fit,
bæði hjá ungum og gömlum, körlum og
ikonum, og gaman að lifa.
En þetta var nú um aldamótin í
Grindavík og sést ekki lengur, því mið-
Sílferðir og súlan
Það var oft spennandi fyrir okkur
strákana að horfa á „sílferðina". Þar
var margt að sjá, loðnan (sílið) fyllti
víkina (Járngerðarstaðavík) og kom
upp í lón á fjörunni. Þar vorum við að
busla og veiða loðnu í pokaháfa.
Oft sást þorskurinn velta á skerjum
í fjörunni. Hann elti sílið bókstaflega
upp í Iand. Það kom fyrir að þorska
rak upp í fjöru á víkinni, sjórinn fullur
af síli og þorski, en. svartur af fugli,
æðarfugli og allskonar svartfugli. Uppi
yfir öllu þessu sveif súlan og annar
hvítfugl, svo ekki sást yfir víkina.
Mesta yndi höfðum við strákarnir af
súlunni. Hún steypti sér úr háa lofti,
lagði vængina saman og stakk sér beint
niður í sjóinn til þess að ná í sinn
skamrnt af góðgætinu. Það kom jafnvel
fyrir að hún rotaðist vegna þess hvað

Bátar í Grindavíkurfjöru um aldamót in. — Þá þekktust aðeins opnar fleyt-
ur, sem gengu fyrir handafli.
grunnt var og stutt til botns, þegar hún
kom úr háloftinu.
Nú sést þetta ekki lengur fremur en
margt gamalt og gott, en annað er kom-
ið í staðinn, bæði gagnlegt og glæsileg
nútíma vertíðarfleytur og þeirra nýj-u
veiðarfæri og veiðiaðferðir.
Fiskleysið ekkert undarlegt
Mér kemur iíka í hug viðtal sem ég
átti við gamlan kunningja minn úr
Grindavík. Ég hripaði það upp lauslega
og læt það fylgja hér með að gamni,
til samanburðar á því sem var og er nú
orðið.
Það mun hafa verið seint í apríl f
fyrravetur að ég hitti þennan gamla
kunningja úr Grindavík á götu. Ég
spurði hann auðvitað um aflabrögð
þeirra þar. Hann lét lítið yfir því. „Það
er sára trekt, enginn afli fyrir sunnan,
enginn fiskur,“ bætir hann við.
Þessi maður er kominn á fullorðins
ár og man því eftir meira fiskeríi á
vetrarvertíðum þar syðra.
„Þetta er ekkert undarlegt," varð mér
að orði, „eða hvernig heldur þú að bú-
skapurinn væri hjá sauðfjárbændum
sem legðu allt kapp á að lífláta ærnar
sínar jafnvel fyrir sauðburðinn, já og
svo kæmu jafnvel líka óviðkomandi til
að lífláta sem mest af stofninum."
En það er einmitt þetta sem hefur
verið að gerast undanfarna áratugi á
Selvogsbanka og víðar, allt frá fyrstu
árunum eftir aldamót og þó allra mest
á síðustu áratugum. Síðan skip í hundr-
aðatali, stór og smá, með djúpriðin
þorskanet, og togararnir með vörpur,
(jafnvel 'hátt og lágt í sjónum) fóru að
hringsóla um hrygningarstöðvarnar all-
an tímann, sem á 'hrygningu stendur.
Það er sannarlega ekki við- góðu að
búast.
Aðferðir dr. Bjarna Sæmundssonar
Ég hafði orð á því við þennan Kunn-
ingja minn, að nú þyrfti að taka upp
aðferð dr. Bjarna Sæmundssonar, þegar
hann fór sína vertíðartúra austur á Sel-
vogsbanka með Guðmundi Jónssyni —
aflagóngi þeirra tíma — á „Skalla-
grími“, togara Kveldúlfsfélagsins. Dr.
Bjarni sagði mér ýmislegt frá þeim
ferðum sínum, sem hann hafði mikla
ónægju og gagn af við ýmsar rannsókn-
ir. Meðal annars sagði hann mér frá
því, þegar hann tók hrogn og svil úr
gjótandi spillifandi fiskinum tók það i
fötur með hreinum sjó. Það blandaðist
saman í fötunni, svo helti hann því í
sjóinn aftur. Hann taldi miklar lí'kur til
að hrognin hafi frjóvgazt. Þannig taldi
hann hugsanlegt, að frjóvgun gæti farið
fram meðan aðgerð stæði yfir, ef hreinn
og lifandi sjór léki um dek'kið, meðan
aðgerð á fiskinum færi fram. Um got-
tímann rennur hrogn og svil sjálfkrafa
úr fiskinum við hreyfingu fyrst eftir að
'hann kemur upp úr sjónum. Sérstak-
lega taldi Bjarni heppilegar aðstæður,
ef veður var hlýtt, helzt sólskin. Dr.
Bjarni sagði mér einnig, að hann hefði
tekið „prufur“ úr þessum fötum og get-
að haldið því í eðlilegu lífsóstandi á með
an hann hafði hreinan sjó til skipta. Þeg
ar hann reyndi sjó hér úr ytri höfninni,
dó allt fljótlega. Þetta sagði dr. Bjarni
mér, og ég held að hann hafi haft von.
um að þetta væri framkvæmanlegt í
stærri stíl. Dr. Bjarni var ekki vanur
að fullyrða neitt fyrr en eftir nákvæm-
ar athuganir, en hér var aðeins um
byrjun að ræða hjá honum, og mjög illt
að segja nokkuð um árangurinn.
Eftir að ég hafði sagt Grindví'kingn-
um þetta, vorum við svo bjartsýnir, að
okkur kom í hug að þarna væri gott og
göfugt starf fyrir yngstu sjómannsefmn
okkar að hjálpa móður náttúru með
viðhald fiskstofnsins við strendur lands
ins okkar og bæta fyrir gamlar syndir
annarra. Jafnvel kemur til greina að
'hafa þessa aðferð á sem flestum skip-
um ok'kar, meðan hrygning stendur yf-
ir, og mætti byrja strax á næstu vertíð
að einhverju leyti.
Það væri fróðlegt að heyra hvað
fiskifræðingar okkar segja um þet'a,
hvort það er hugsanlegt að framkvæma
það, eða hvort það er tilgangslaust og
óframkvæmanlegt?
Ritað á Kynditmessu 1962
Sæmundur Xómasson.
SOLVEIG - SÓLVEIG
M,
LARGIR hafa bent mér á, síð-
an ritið Arnardalsætt kom út, að
sér finnist að illa fari á því þar, að
kvenmannsnafnið Solveig, er þar
ávallt sett með o (þ.e. óbroddað) en
ekki með ó, þar eð nafnið sé dregið
af sól. Mér hefir þá hugkvæmzt að
benda þessu fólki á það, að Sol-
veig, en ekki Sólveig hafi lengst af
verið skrifað og prentað á íslandi
og þótt fullboðleg íslenzka. En mig
grunar að ýtt sé undir þennan skiln-
ing, enda sagði mér einhvern tíma
mikilsvirt húsfreyja hér, að sér hefði
orðið það á fyrst er hún kom í skóla
hér, að skrifa nafnið Solveig upp á
gamla mátann, en það hefði verið
strikað í það og henni sagt, að hún
ætti alltaf að skrifa Sól en ekki Sol
í þessu nafni og skildi ég fljótlega
að hún taldi mig vera á tæpu vaði
þarna.
Þó er þess að geta, að ég hefi átt
viðiaeður um þetta við menn sem
hafa haft íslenzku og norrænu að
sérgrein og hafa þeir hiklaust látið
þau orð falla við mig, að nafnið Sol-
veig sé ekki dregið af „sól“, og
smækkunarorðið Solla ávallt notað
þannig, þar sem þeir til þekki.
Hinn margfróði prestur, Jón Jóns-
son að Stafafelli, skrifaði um íslenzk
mannanöfn í Safn III. árið 1902 og
dettur mér í hug að taka upp það
sem hann segir einmitt vegna þessa
nafns og lofum við honum nú að
tala:
„119. Sal-, Sól-, Söl-. Allir þessir
orðstofnar eru tíðkanlegir í manna-
nöfnum, og er þeim optlega blandað
saman, enda kann vel vera, að upp-
runinn sé hinn sami, þótt ritháttur-
inn sé mismunandi. Söl- gæti vel
verið hljóðvarpsmynd af „salv“
(Sölvi fyrir Salvi, Sölmundur fyrir
Salvmundur) enda þótt það hljóð-
varp komi eigi alstaðar fram. í
fornþýzku er til orðið salo c: dökk-
leitur, og af sömu rótum mun runn-
ið enska orðið sallow (gulgrár, föl-
ur). Á voru máli hefir að fornu ver-
ið til samstofna lýsingarorð sölr,
með ákveðna greininum (hinn)
sölvi, sem þýtt hefir annað hvort
„fölr“ eða „blakkr" eða hvort
tveggja. Mun hin síðari merking hafa
upphaflega legið í karlmannsnafninu
Sölvi (c: skolbrúnn) og héraðsnafn-
inu Soleyjar (c: blökku, dökkleitu
eyjarnar). Ekkert nafn með þessum
stofni má algengt heita vor á með-
al, nema Solveig, og hefir það að
líkindum, eptir því sem hér er tekið
fram, verið upphaflega borið fram
Sölveig, en ekki Sólveig. Aptr á
móti virðast nöfnin Sólborg og Sól-
rúr. vera dregin af „sól“, og styrk-
ist það af nöfnunum Sólbjartr (sem
er eitt af nöfnum Örvandils stjörnu-
hetju, föður Svipdags (Fjölsv. 47)
og Sólbjört (sem tröllkonan Dís
Kolsdóttir nefnir sig, er hún hefir
brugðið sér í líki yndislegrar meyj-
ar, Þorst. s. Vílc. (5. k.) í Fas. II.
63 bls.)“
Þannig mælist séra Jóni um þetta
og ætla ég þar engu við að bæta,
en aðeins taka upp einkunnarorð
hans fyrir grein þessari: „Varðar
mest til allra orða undirstaðan rétt
sé íundin". (Lilja). Og hvað segir
Þorsteinn um arfinn tungunnar?
V. B. V.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS