Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1955, Blaðsíða 13

Hlustað á
^LLIR hafa komizt í kynni við
truflanir í útvarpstækjum sín-
um. Sumar þessar truflanir stafa
af ókvrleika í gufuhvolfinu, aðrar
af f jarlægum segulstormum, og enn
aðrar frá vélum, sem mennirnir
hafa búið til.
En ef útvarpið þitt væri yfirmáta
hljóðnæmt, þá mundirðu heyra í
gegnum þessar truflanir líkt og af-
ar fjarlægan nið, giörólíkan hin-
um venjulegu truflunum. Þessi
niður kemur utan úr óravíddum
geimsins. Hann stafar frá rafsegul-
bvlgjum, sem geta veitt mönnum
hinar víðtækustu upplýsingar um
stærð og eðli geimsins.
Það var í ágústmánuði 1931 að
vísindamaður hjá Bell Telephone
Laboratories bvrjaði fyrstur manna
á því að revna að rannsaka
þessar rafsegulbvlgiur og komast
að bví hvaðan þær kæmi. Vísinda-
maður þessi hét Jansky. Síðan hafa
vísindamenn stöðugt unnið að þess-
um rannsóknum, eða írúmatvoára-
tugi, en þeim er enn eigi ljóst hvað-
an bessar bylgiur koma.
En á hinn bóginn hafa vísinda-
mennirnir komizt að mörgu furðu-
legu í sambandi við rannsóknir
sínar. Þeir hafa öðlast nýa bekk-
ingu á himingeimnum, þekkingu,
sem þeir höfðu alls ekki búizt við
að fá með þessum rannsóknum.
Segja má, að hér sé komin til sög-
unnar alveg ný vísindi, sem gefið
hefir verið nafnið „radio-astro-
nomi“.
Með þessum vísindum er hægt að
fá miklu víðfeðmari þekkingu á
alheiminum, heldur en unnt mundi
með hinum allra stærstu stjörnu-
sjám, meðal annars vegna þess, að
rafsegulbylgjurnar fara í gegn um
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
105
samsöng hnattanna
himinþokur, sem engin stjörnusjá
megnar að sjá í gegnum. Og með
þessum rannsóknum hefir alheim-
urinn „stækkað" gífurlega á vorn
mælikvarða frá því, sem áður var.
Með hinni frægu stóru stjörnusjá
á Palomarfjalli í Bandaríkjunum,
hefir tekizt að sjá stjörnur, sem
eru í 2000 milljóna Ijósára fjar-
lægð frá jörðu. En með hinni nýu
rannsókna aðferð, er hægt að
„skyggnast" 6000 milljóna ljósára
vegarlengd út í geiminn. Á þennan
hátt hefir alheimurinn frá voru
sjóarmiði stækkað nær 27-falt á fá-
einum árum. Og búist er við enn
frekari furðulegum uppgötvunum
á þessu sviði.
★
Síðan á dögum Galilei hefir
stjörnusjáin verið eina áhaldið,
sem menn hafa haft til þess að
rannsaka rúmið. Framfarirnar á
því sviði hafa orðið geisimiklar, en
þeim eru þó alltaf takmörk sett,
bæði vegna þess að takmörk eru
fyrir því hvað hægt er að gera
öflugar stjörnusjár, og eins vegna
hins, að í þeim sést ekki neitt ann-
að en það, sem birtu ber. En svo
er einnig hitt, að auga manns nem-
ur ekki alla Ijósgeisla, ekki aðra
en þá sem eru í litrófinu, sem líkja
má við eina „oktövu“ á hljóðfæri.
Hæfileika augnanna til að sjá, þrýt-
ur þegar komið er að útbláu geisl-
unum annars vegar og innrauðu
geislunum hins vegar. En slíkar
takmarkanir eru ekki settar þeim
áhöldum, sem taka á móti rafsegul-
bylgjunum. Þau ná mörgum
„oktövum“ í hljóðrófinu.
En hvernig er þá hægt með að-
stoð hljóðrófsins að skyggnast út
um víðáttur rúmsins? Hvað sjá vís-
indamennirnir í radío-viðtækjum
sínum, eða „sjá“ þeir nokkuð? Eru
máske einhverjar útvarpsstöðvar
úti í geimnum, sem vísindamenn
geti hlustað á? Og ef svo er — hvar
eru þá þessar útvarpsstöðvar? Og
hvaðan fá þær útsendingarkraft-
inn? Slíkum og þvílíkum spurning*
um skýtur upp í huga almennings,
þegar hann heyrir sagt frá hinum
nýu rannsóknum. og þeim spurn-
i
in0um virðist erfitt að svara.
Hvort sem þér trúið því eður
ekki, þá eru voldugar útvaros-
stöðvar einhvers staðar úti i him-
ingeimnum, útvarpsstöðv-ar, sem
•
senda látlaust nótt og dag. Þetta
var mönnum ekki kunnugt fvr en
þeir fundu upp rannsóknaáhald
það, sem nefnt er ..radio telescope'i.
Nú efast menn ekki lengur um áé
þessar stöðvar séu til. Menn hafa
heyrt í þeim og útsendingar þeirra
eru rannsakaðar dags daglega.
Þegar litið er á hvernig „radio
telescope“ er, þá er ekki hægt að
„siá“ með þeim. í þess orðs fyllstu
merkingu, eða eins og þegar maður
sér með augunum. Þetta eru miklu
fremur eyru, sem hlusta á hljóð-
bylgjur. En hlióðbylgium má
brevta bannig, að þær ritist á blað,
og verða þær þá sýnilegar. Þetta
er að sínu leyti svipað og þegar
fram kemur á liósmyndum það
sem stiörnusjáin sér.
Venjulegu útvarpstæki, sem not-
að er á heimilum, fylgir loftnet,
sem fangar útvarpsbylgjur úr öll-
um áttum. En í „radio telescope“ er
þessi útbúnaður miklu margbrotn-
ari og nákvæmari, enda þarf þar
að útiloka allar „sendingar“ utan
úr himingeimnum, nema frá þeim
stað, sem tækinu er beint að í það