Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1950, Blaðsíða 13

r T.ESBÓK MORGUNBLAÐSINS
^r’. §4s
UM ÞJÓÐVELDISLOKIN
700 ára minning
I.
ÞÓTT þingbundin konungsstjórn
hafi alment verið tekin upp í stað
hins forna einveldis, er konungs-
tignin ákaflega styrk enn í hinum
elstu ríkjum. Norðurlöndin þrjú og
breska samveldið eru aðalstöðvar
hennar. í öðrum ríkjum kann mönn
-um að koma kynlega fyrir sjónir
fastheldnin við konunga, en hún er
á traustum grundvelli reist. Þarf
eigi arinars með til sannreyndar —
að ætla má — en dveljast um hríð
í konungsríki. Er þessa er gætt,
gefur að skilja, að örugglega muni
um hnútana búið varðandi kon-
ungserfðirnar. Einingartákn þjóð-
ar krefst traustleika í skipan þess.
Væri honum eigi til að dreifa, hlyti
skaðvænlega sundrungu að leiða
af því í þjóðlífinu. Dæmi eru til
þess, m. a. greifastríðið í Danrnörku
árin 1533—36, rósastríðin á Erig-
landi, árin 1455—48, og innanlands-
ófriðurinn í Noregi, einkum á 12.
og 13. öld.
Sögur Noregskonunga frá tímum
þeirra feðga, Erlings jarls og Magn
-úsar konungs, sem fell við Fins-
reiti í Sogni árið 1184, til þess er
feldur var Skúli hertogi Bárðar-
son í Þrándheimi árið 1240, eru
varla annað en saga þrotlítilla
deilna og vopnaviðskifta um há-
sæti konungs. Hinir fyrri konung-
ar, einkum þó Haraldur hárfagri,
áttu mörg börn með mörgum kon-
um, og varð þannig til hinn mesti
sægur konungborinna manna, sem
töldu sig eiga rjett til krúnunnar
óskiftrar. Tjóaði lítt, þótt haldið
væri á loft reglum um konungs-
erfðir. Hver skildi þær á þá leið,
er honum hentaði. En mjög jók á
glundroðann, að vafi hlaut einatt
að leika á faðerni manna, sem ó-
skilgetnir voru, en til þeirra þurfti
óft að grípa, þá er aðrir voru ekki
fyrir hendi. Gat þá varla nokkur
konungur verið öruggur um, að
eigi skyti skyndilega upp einhverj-
um hæfileikamanni, er kallaði til
krúnunnar, oft með vafasömum
rjetti. Tækist svo þessum þar til
óþekkta manni að efla flokk gegn
konunginum, drógust saman sveitir
um endilangan Noreg, herhlaup og
stórvirki hófust, orrustur urðu tíð-
ari og tíðari, uns alt var í voða og
linti óhjákvæmilega með falli ann-
ars hvors foringjans. Helstu dæmi
slíks er viðureign Sverris konungs
við þá feðga, Erling og Magnús, og
hin langvinna togstreita milli Há-
konar konungs og Skúla jarls, síð-
ar hertoga og tengdaföður hans.
En henni lyktaði þannig, að Há-
koni konungi auðnaðist að lokum
að tryggja friðinn innanlands. —
Hafði hann komið til ríkis árið
1217, en var ekki vígður undir
kórónu fyr en sumarið 1247.
Innanlandsóeirðirnar í Noregi
eru hin mesta raunasaga og hörm-
unga. Besta mannval Noregs hníg-
ur til moldar fyrir aldur fram, nán-
ir ættingjar berast á banaspjót,
og þjóðlífið fer alt úr skorðum.
Kaldrifjaðir hljóta menn að hafa
verið orðnir, þegar gengið var á
grið og trúnaðareiða og víg urðu
daglegir viðburðir. Þó er átakan-
legast að lesa um öryggisleysi þorra
þjóðarinnar. Bú eru höggvin fyrir
bændum, krafist ófamikils fjár og
saklausum mönnum settir afar-
kostir — auk útboðs til herhlaupa,
þegar minst varði. Skilja má, að
þjóðin hafi fagnað langþráðum
friði. En þá varð annað verk fyrir
konungi. Hugur hans stóð. til f jar-
lægs lands norður í höfum. Friður-
inn í Noregi varð rothöggið á leif-
ar íslenska þjóðveldisins, bjarnar-
greiði þjóð, sem á svipaðan hátt og
Norðmenn áður var að kikna undir
heljarfargi sífelds og lamandi ótta.
II.
ÍSLENDINGUM hefur að sjálf-
sögðu verið kunnugt um styrjald-
irnar í Noregi. Samgöngur voru að
staðaldri milli landanna, og á 13.
öld munu íslenskir hirðmenn Há-
konar gamla hafa haft náin kynni
af hinum blóði drifna ferli hans til
ótvíræðrar konungstignar. Hinu
munu menn eigi hafa gefið nægi-
legan gaum, hver áhrif erjurnar í
Noregi gætu haft á stjórnmálin
hjer úti. Kann að veita erfiðlega
að sýna fram á þau núna, en þó er
staðreynd, að nokkuð fara saman
tímar síðari þátta óeirðanna í Nor-
egi og rúmlega hálfrar Sturlunga
aldar á íslandi. Þá er og kunnugt
um, að Hákon konungur færði sjer
rækilega í nyt valdastreituna á ís-
landi og ófriðinn þar. Áður höfðu
orðið erjur milli Norðmanna og ís-
lendinga með vígum og fjárupp*
tektum. Kom jafnvel til þeirra
erkibýsna, að ráðgerð var herför til
íslands árið 1220. Varð henni þó af-
stýrt. í öðru lagi leiddu deilur Guð-
mundar biskups Arasonar við leik-
menn til utanstefna þeirra af hálfu
konungs og erkibiskups í Noregi,
sem síðar var fram haldið. Má geta
þess, að konungi var, bæði þá og
síðar, ómetanlegur stuðningur að
afskiftum hinnar alþjóðlegu kirkju.
í þriðja lagi voru hin dreifðu völd
á íslandi, goðorðin mjög tekin að
safnast í hendur fárra manna og
ætta um 1220. Þessir höfðingjar
rjeðust margir í hirðmensku til