Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.1950, Blaðsíða 2

30
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
hjeruð hafi um langt skeið búið
við sitt sjerstaka húsalag.
En það er ekki meining mín að
koma hjer rrleð neinar tilgátur um
húsalag fyxri alda í sveitum lands-
ins, slíkt verkefni er mjer ofvaxið.
En með þessum línum vildi jeg
minnast á eitt merkilegt bæarhús,
sem sennilega hefur lengst af verið
bygt með sama lagi, en var ómiss-
andi á hverjum sveitarbæ, þótt
stærð þess og lögun hafi verið
misjöfn eftir efnum og ástæðum
eigandans. Þetta hús er skemman,
en hún hefur nú vikið af flestum
sveitarbæurti, en kjallarar hlaðnir
eða steyptir tekið við hlutverki
hennar.
Orðið skemma er meðal þeirra
orða sem mjög hefur breytt um
merkingu; að vísu merkir það nú
sem fyr hús skamt frá bæ, en á
söguöld var þetta viðhafnarhús
gjarnan bústaður hefðarkvenna, en
nú merkir það aðeins geymsluhús,
sem á fyrri tímum hefði verið nefnt
útibúr og er þetta rjettnefni, þó
skemmunafnið verði hjer notað. En
áður en lýst er geymsluskemm-
unni og hlutverki hennar í búskap
bóndans, er rjett að litast um í
skemmu sögualdarinnar, en stutt-
orða og góða lýsingu hennar er að
finna í Víglundarsögu (bls. 2) og
hljóðar þannig:
„Jarl unni mikið dóttur sinni, ok
var svá vandlátr um hana, að eng-
inn karlmaður mátti tala við hana.
Jarl ljet gera henni eina skemmu;
það hús Ijet hann vanda með allri
smíð. Skemman var víða grafin og
gagnskorin, og rent gulli í skurðir.a.
Þetta hús var þakit með blýi ok
steint alt innan. Skíðgarðr hár var
um skemmuna ok læst grindarhlið
með sterkum járnhurðum. Eigi var
þetta hús miðr vandat utan en inn-
an. Þessa skcmmu bygði jarlsdótt-
ir ok hénnar þjónustulið."
Þo þessi skrmma hafi ekki staðið
á íslenskri grund, er vafalaust o-
hætt að telja hana sem fyrirmynd
sögualdarskemmunnar.
En nú skal vikið að geymslu-
skemmum síðari tíma.
Bygging torfhúsa er eitt af þeim
vinnubrögðum, sem ekki eru leng-
ur tíðkuð. Jeg ætla því í þessu
stutta máli að biðja lesandann að
fylgjast með byggingu skemmunn-
ar, sem jeg geri ráð fyrir að fari
fram í maí og júní, og síðan að
bjóða honum að litast um í skemm-
unni í októbermánuði, þegar bónd-
inn hefur komið þar fyrir vetrar-
forða sínum.
Við hugsum okkur þá ungan
bónda, sem hefur tekið við jörð og
búi af fyrirrennara sínum. Bærinn
er torfbær, og snúa þil móti suðri.
Vestast í bæarröndinni er smiðja,
þá hjallur, næst baðstofa og bæar-
dyr, og síðast búr, en eldhús er að
húsabaki. En á þessum bæ vantar
skemmu, bóndinn hefur því ákveð-
ið að byggja hana og skal hún
standa austast í bæjarröðinni, og
snúa þili fram á hlaðið sem hin
bæarhúsin.
Um haustið hefur bóndinn látið
rífa upp allmikið af hleðslugrjóti
í hlíðinni fyrir ofan bæinn, hann
hefur sett það í stórar hrúgur, en
dregið það síðan heim á hjarni um
veturinn. Því standa nú stórar
grjóthrúgur austan við bæinn. —
Grjótið er grágrýti misjafnt að
stærð og lögun, en fremur gott að
slá á það kant; stærstu steinarnir
eru ekki eins manns meðfæri.
Blettinum austan við búrið, þar
sem skemman á að standa, hallar
dálítið til suðurs, fram að stjett-
inni, og þegar bóndinn hefur
skemmubygginguna, eftir að hafa
lokið við voryrkjur, er það hans
fyrsta verk að grafa þarna inn í
hallann lárjettan flöt, dálítið stærri
en gólf skémmunnar á að vera.
Moldinni mokar hann upp á barm-
ana, og hugsar gott til að nota hana
sióar i veggina.
Þegar greftinum er lokið er næst
að ákveðna nánar stærð skemm-
unnar. Bóndinn ákveður að hún
skuli vera 3 faðmar (6 m.) á lengd
og 2 faðmar (4 m.) á breidd. Næst
velur hann stærstu steinana og
leggur þá í undirstöðu, fyrst í
hliðveggi en síðan í gaflhlað, en
gaflinn fram að stjettinni er opinn,
því þar á að vera trjeþil. Þegar
þessu er lokið er næst að ákveða
þykt veggjanna, hann hefur þá 5
fet að neðan, og leggur þannig
ytri hleðslu úr grasgróinni snyddu,
fyrir gaflhlaði og þeirri hlið sem
veit frá búrinu, en hliðvegginn sem
að búrinu veit hyggst hann að
hlaða upp með búrveggnum, og
ákveður þykt hans 3—4 fet. Þessu
næst mokar hann mold upp í vegg-
inn, svo að vel sje sljettfult milli
grjót- og snydduhleðslu.
Næsta verk var svo að slutla og
troða vegginn. Til að stutla vegg-
inn gerði hann sjer verkfæri sem
hann nefndi stutul. Það var spýta
mjó í annan endann. Með stutlinum
tróð hann vandlega í hverja holu
kring um steinana, en síðan stígur
hann upp í vegginn og treður hann
með fótunum.
Það þótti sjerstaklega einkenna
góða hleðslumenn að þeir lögðu
mikla áherslu á að troða vel vegg-
ina. Um þetta sannfærðist jeg eitt
sinn er jeg heyrði á samtal tveggja
manna. Jeg kom þar að sem gam-
all og góður hleðslumaður var að
hlaða vegg sem hann vandaði mjög
til. Unglingur var honum til að-
stoðar og var að stutla vegginn, en
var latur við verkið, og virtist ekki
skilja þá miklu vandvirkni sem
gamli maðurinn krafðist. Að lok-
um spyr drengurinn hvort þörf sje
að troða meira vegginn, en þá
drundi í þeim gamla: „Þú skalt
pissa á vegginn í kvöld, drengur
minn, og ef pollurinn stendur þar
á morgun, þá er nóg troðið“
En þo ekki ben að taka þessi orð