Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.1945, Blaðsíða 6

1G(’>
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Sndavetur, hafi í Grímsnesi, verið
tveir menn fátækastir, sem áttu sem
svaraði 14 kýrverðum. „Þá var ekk-
ert það kot, sem ekki var á 100
fjár, sumsstaðar 2 og enn 3 hundr-
uð eður meira“. — Var þetta þo
alveg við ,,gin biskupsvaldsins“ í
Skálholti.
Eins og áður getur, var ásælni
konungsvaldsins til lausaíjár og
jarðeigna hjer á landi, ekki ný af
nálinni. Þó er það fyrst et'tir að
ránsmenn konungs hremdu eignir
Viðeyjarklausturs árið 1539, að svo
virðist sem þeir hafi verulega kom-
ist á bragðið, ef svo mætti segja, til
jarð-náms hjer á landi. Þannig
varð auðsöfnun klaustranna, sem
áður var tiltölulega meinlítil, fyrir
rás viðburðanna, snar þáttur í
þeirri örlaga keðju, sem þjóð vor
var fjötruð með um langan aldur.
Því ólíklegt er að kongs-mönnum
hefði tekist í fljótu bragði að sölsa
undir „krúnuna“, svo miklar jarð-
eignir sem raun varð á, ef þær þefði
verið meira dreifðar íneðal margra
eigenda.
Flestir munu getn orðið á eitt
sáttir um það, hvaða afstöðu seni
þeir annars kunna að hafa til siða-
skiftanna hjer á landi, að örlagarík-
asta afleiðing þeirra, hafi orðið er
fram í sótti. sá aukni og greiði
aðgangur sem konungur þá fjekk.
að eignum landsmanna, og varð það
óhemju mikið fje, sem uni margar
aldir rann viðstöðulítið hjeðan úr
landi í konungss.jóð. Auk klaustur-
eigna, voru þá einnig gerðar upp-
tækar eignir Jóns biskups Arasonar
og þeirra Ara og Björns, sona lians
og einnig allur hinn mikli auður
ögmundar biskups, var þar. svo
hart eftir gengið af kongs-gæðing-
unum, að hvorki voru spöruð svik
nje prettir til að ná settu marki.
Eignir kirkjunnar voru á siða-
skiftatímum geysimiklar bæði í
lausu og jarðeignum, og mun Skál-
holtsstóll um þær mundir hafa átt
ellefta hluta allra jarðeigria hjer á
landi. Þessa auðs var að miklu leyti
aflað á annan hátt, en klaustra-
eignanna, sem eins og áður getur
voru að mestu gjafafje. Biskups-
stólarnir höfðu fastan og vissan
teknastofn, þar sem var biskups-tí-
undin, en auðvitað bárust stólnum,
margskonar g.jafir og áheita-f.je, en
drýgstur þátturinn í ]>essari auð-
söfnun, mun þó að lfkindum hafa
orðið dómsvald kirkjunnar í sifja-
málum, sem var í höndum biskup-
anna um langan aldur; munu þeir
þó oftast hafa farið að þeim lög-
um sem landsmenn sjálfir settu eða
samþvktu. Samt er ekki að et'a að'
á stundum hafi gætt hjá þeim ó-
þarflega mikillar harðdrægni í þeim
málum, til fjáröflunar. — Aðgæt-
andi er þó í þessu sambandi, að
klaustrin en þó einkum biskupsstól-
arnir, h.jeldu uppi afarmikilli góð-
gjörða-starfsemi, sem bætti að veru-
legu leyti úr hinu m.jög ófullkomna
fátækraframfæri á þeim tíma. Iljelst
það fvrirkomulag að mestu levti ó-
brevtt. þrátt fyrir siðaskiftin, á
meðan biskupsstólarnir voru báðir
við lýði, enda flestir biskupar hins
ný.ja siðar ágætismenn í hví-
vetna og stórménni í flestum grein-
um. Virðist m.jer þó, sem þeir bisk-
upar Skálholtsstóls. hafa verið öllu
l ishæiTÍ, en stjettarbræður þeirra á
Ilólum, auðvitað )>ó að undanskild-
um Guðln-andi, sem gnæfði yfir
flesta aðrá menti í sögu vorri, vegna
gáfna, lærdóms, atorku, framtaks
Og stórmensku, sem sagt, vegna
kosta sinna og galla.
Ekki tókst konungsvaldinu að ná'
eignarhaldi á jarðeignum kirk.junn-
ar, að neinu ráði, þrátt fyrir ítrek-
aðar tilraunir, sem ailar strönduðu
á hinni traustu þjóðrækni Gissurs
biskups Einarssonar, meðan hans
naut við, og má seg.ja að giftu
ieysi landsmanna hafi verið mikið,
úr því sem komið var, að hiuna fá-
gætu hæfileika hans skyldi ekki
njóta lengur, því hann hafði undra-
verð tök á því, að halda ásælbi
konungsvaldsins í skefjum. Önnur
saga og öllu ógeðfeldari, eru hins-
vegar afskifti hans af handtöku ög-
mundar biskups, en þessu máli ó-
viðkomandi.
★
I ritinu: Saga Islendinga, 4. b.
skýrir dr. Páll E. Ól. frá því að um,
sumarið 1551 (þá var Gissur dáinn)
hafi erindrekar konungs rúið llóla-
dómkirkju og þr.jú klaustur í því
biskupsdæmi, að ógrynni íjár, í
gulli, silfri og dýrgriputn. Var þar
á meðal gull-kaleikurinn mikli frát
Ilólum og 9 gyltir kaleikar að auki,
3 baglar (biskups-stafir) úr rost-
ungstönn silfurslegnir, og fleiri dýr-
gripir, alt metfje, gull og silfur-
peningar margskonar og 377G lóð
silfurs. (Mun það hafa verið í smíð-
uðum silfurgripum margskonar).
— Má því seg.ja, að þessi eina „ver-
tíð“ hafi orðið aflasæl h.já ]>eim.
konungsmönnum, og sýnir um leið
að allmikill auður var til h.jer á
landi á þeim tímum. Þetta fje var
að vísu kirkjueign, en hinar tíðu
utanfarir Íslendinga. til forna, þar
sem þeir hjeldu sig höfðinglega í
ýmsum löndum, er órækur vottur
þess að margir menn hafi verið vel
fjáðir fyrr á tímum hjer á landi.
Einnig gefur það bendingu um að
þ.jóðin hafi verið sparsöm, ið.jusöm
og hyggip í búnaðarháttum. Ári
síðar, 1552, kom röðin að Skálholts-
stól. Því þá færði Páll ITvítfeldur,
konungj fjármuni fr.á SkáJholts-
dómkirkju, sem dr. P. E. ó. metur,
hvorki meira nje minna, en sem
svarar til 12500 kýrverðum. Nú
mun kýrverðið vera 12—15 hundr-
uð krónur, og er fljótsjeð hversu
geigvænleg þessi fjárhæð er. — Má
nærri geta hvort fámenn þjóð í
harðbýlu landi, þó iðjusöm og spar-
söm væri, gæti til lengdar þolað
þvílíkt arðrán. En er lausafje lands-
manna var mjög þorrið, voru fund-