Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1928, Blaðsíða 3

LESBÖK MOROUNBLAÐ8INS
67
gáta er þó gagnstæð reglu og
skilningi fyrri alda, jafnt og nú-
tíma, á því, hvað „ós“ má kalla.
ós merkir aöeins útfaU ár, lækj-
ar, vatns eða lóns á landi eða sjó.
(Vatnsós getur þó jafnframt ver-
ið „uppspretta“ lækjar eða ár.
Svo er háttað Soginu). Mætti
sanna það með ótal dæmum. En
nægja verður hjer að nefna ein-
ungis Landnámu og þessi nöfn:
Rangárós, Kúðafljótsós og Holts-
(vatns)ós.
„Álfur kom skipi sínu í ....
Álsós“. Vafalaust held jeg, að
hann hafi siglt eða róið skipi sínu
mn í ölfusárós og inn eftir ánni
með fullum farmi — eftir því
sem áður var kannað á bát, eða
fengin um full vissa eftir mæl-
ing og reynslu Ingólfs.* En síð-
*) Um flutning Ingólfs frá Hjör-
leifshöfða í Olfusið hefir Landnáma
sömu orð og um súlnaleit þrœlanna:
„vestr með sjó‘ ‘; og „ofan um heiði' ‘
fer hann svo til Rieykjav. pessi fáu —
Ara líku — kjarnyrði, hafa margir
skilið svo — sem kjarnlaust. tíismi
'dönsku íslenskunnar — að Ingólfur
hafi farið sjálfur og fíutt alt sitt á
landi. Höf. Lndn. markar skýrt afstöð-
una fyr.ir ókunnugum, en aðferðina
æt'laði hann hverjum lesanda sínum að
skilja: Mjög þröng skiprúm, og ein 2
ár hjer, ljeðu ekki búum þeirra fóst-
bræðra fleiri en 4—6 hross brúkunar-
fær í mesta lagi. Eini akfæri uxi Hj.
var dauður. Ekki gat hjálpað Ingólfi
— eins og Gnúpa-Bárði — að „gera
kj'áilka hverju kykvendi/‘ Lítið komst
á lestina af tveim stórum búslóðum er
flytja þurfti, ferðanesti og matvöru,
föt og húsbúnað, vopn og veiðarfæri,
eldsgög.n, í'hát og verkfæri, hislur og
húsavið). Og skamt hefði hrokkið þó
konur jafn og karlar hefðu bundið
njönkur — með börnum — á bak sjer.
þær hefðu farið að þreytast undir viku
lokin, búnar að vaða 20 ár; og þá lík-
lega orðið nokkuð þungsyndar í tveim-
ur stærstu jökulám landeins. — Ing-
ólfur var vanrri sjófierðum, en föru-
mannaflakki á landi. Sennilega hefir
honum Litist vel á Suðurlandið, sjeð
úr Vestmannaeyjum, og í þeirri ferð
eða síðar, leitað þar að höfn og kannað
dýpi Olfusár. Af öllu fjemætu, dauðu
og lifandi hefir I. haft næga farma á
bæði skipin, siglt þeim síðan og fleytt,
svo langt sem komist varð inn eftir
ánni. Borið af sk.ipum við bakka og
búið um þau að lokum í vetrarlægi. En
þótt landið væri „fagurt og frítt,“ þá
reyndist brimið þarna, eins og á fyrri
aðsetrum, þungstígur þröskuldur. Og ís
og árvöxtur varð skipunum hættulegur.
petta var ær.ið eitt til þess, að leita
an, þegar búið var að losa skip-
ið, „komið“ því til vetrarlegu í
lítinn ós í ölfusi utanverðu, þar
sem hann bygði, og bundið við
bakka. Þar held jeg verði því að
leita að Álfsós, sem síðar er kall-
að Búlkós, eða Þorleifslækur. —
Ellegar þá — og öllu heldur —
að )>áverandi árfar og ós, sje nú
alveg breyttur og brotinn. Eins
vel má vera, að Álfur hafi ekki
þurft að bera af skipi sínu fyr
en í ósi þessum. — Slíkir ósar
voru fyrstu landnámsm. kjör-
gripur og tvöfaldur hægðarauki,
því þeir höfðu engin tæki til þess
að draga hafskipin á þurt land,
fyr en fólki í nágrenni fjölgaði
nægilega.
5. Nafnið Ölfus held jeg að sje
eldra en landnám Álfs, og líkleg-
ast, að Ingólfur hafi sjálfur ]>eg-
ar í upphafi bygðar gefið nafn
]>etta o. fl. stutt og fögur nöfn,
sem ekki eru kend við hann sjálf-
an. En aðrir hafi síðar nefnt
„Ingólfsfell" og „Ingólfshöfða" í
virðingarskyni við hann og til
endurminningar. (Sbr. Árb. Fl-
fjel. 1926, 22).
Er ]>að trúlegt, að Ingólfur
væri árlangt í ölfusinu, án þess
að gefa ]>ví nafn — eða einkenna
yfir höfuð hvar sem var, hið
helsta og fágætasta í kring um
sig? Hvað átti hann að nefna
dvalarstaðinn, þegar hann var
kominn til Reykjavíkur: „Þarna,
sem jeg var seinast?“ Nei. Fornu
íslend. voru orðhagari en svo.
Höf. Landnámu hafði þá skoðun,
að ölfusnafnið væri frá Ingólfs
dögum. Hann segir svo — án at-
hs. — um Ingólf sjálfan á Skála-
felli :* „Þaðan sá hann reyki við
enn á næsta snmri betri hafnar (hvað
sem sögninni um súlurnar líður). Skip-
ið var eldra óðal Ingólfs. Vel gat hon-
um þótt vænna um það, en landið ný-
tekna. Skipið var augljósari lífgjafi
hans, og líf þesisara fífldjörfu frum-
bvggja var í veði, ef þeir glötuðu því,
og ekki kæml önnur sigling í tíma. En
Hólmshöfn var örugg, og fyrir hana
mátti vel „bvggja útnes þetta.“ paðan
var sjávarafli auðsóttur, til bjargar
fjölmennu frumbýli, og opin leið að
umheimi.
* Sbálaf. þetta mun vera áfast við
Esju. paðan sjest bæði að Ölfusvatni
(pingvallav.) og yfir mikið af því.
Eellið er hátt og ávalt ofan', líkt Öðr-
ölfusvatn, ok fann þar Karla“.
Ekki er þarna talað um stóra
vatnið, eða það, sem „nú er kall-
að“, og pft kemur fyrir í Land-
námu.
Ingólfi var og brýn nauðsyn
að hafa glögg nöfn og ótvíræð á
landamerkjum sínum, þegar hann
tók að byggja öðrum landið „fyr-
or ofan heiði“, og á öðrum stöð-
um. ölfusá og ölfusvatn, Hval-
fjörður og Brynjudalsá eru bæði
greinagóð og staðföst landa-
merki.
Láti maður nú Ingólf skíra, og
gera það sem allra fyrst. Hvað
var þá líklegast til þess að vekja
CTtirtekt hans og valda nafngjöf-
inni? Hverareykirnir í ölfusinu,
held jeg. Þar bar nokkuð nýtt
fyrir augu; og þegar að var kom-
ið, var því líkast að sjá og finna
hitann, sem í kötlunum miklu í
Noregi, ]>á er þar var ölsuða í
mestum mæli. Og vel mátti Ing-
ólfur muna öldrykkjufagnaðinn
og fjölmennu veislurnar í föður-
landinu, ekki síst ]>arna í ölleys-
inu og einstæðingsskapnum. Þá
— eftir 2 ár — var norski malt-
forðinn búinn, og alt í óvissu
hversu gengi, eða hvort takast
mundi til frambúðar að afla efn-
is til ölgerðar, eða mjöls til brauð
gerðar.
•Ef málfræðingur gæti talið lík-
ur til ]>ess, að orðið ölfus eða
ölfuss hefði verið notað — eða
vel mátt nota — um ölhitu, upp-
úrsuðu, gufu eða ólgu, á ]>essum
tíma, þá gæti jeg trúað, að á
um „Kk'álafellum1 ‘ og „Búrfellura"
(nema Búrf. munu oftast standa sjer-
stakari). Útlitií og líkingin álengdar
hefir ráðið þessum nöfnum, en hvorki
skálar nje búr, sem þar hafa verið
bygðir. Og varla fremur á þeseum stað
en öðrum slíkum, þar engin merki sjást
til þess. Gat Ingólfur haft nokkur not
— hvað þá hagnað — af stóru húsi:
„skála á Skálaf.?“ í nánd við fellið
(Stardal)* var hugsanlegur heyskapur,
sel eða fjárgæsla, eftir miirg ár. pó
Ingólfur hafi eennil. aldrei þurft að
seilast «vo langt til landnytja, getur
nafnið verið ftó honum eða hans dög-
um, ogeins Esjunafnið. (Dregið af ein-
kennilegu isjunni?, sem oft drýpur úr
þoku ofan um hlíðar hennar, þó alt um
kring sje skarpur n. þerrir). Að nafnið
sje frá fyrri hluta landnámsára, sann-
ar nafn landnáimsjarðar Orlygs þar í
hlíðinni: Esjuberg,