Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1928, Blaðsíða 2

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
6'6
fjöllin taka þar við af Suður-
landsundirlendinu.“ Og hann er
ekki neitt efagjarn um Alpvers-
nafnið, eða sannleik sinna orða,
því hann segir líka: ,,Ölfus(!)
hafa margir spreytt sig á til
einskis," o. s. frv. (Blanda II.
280). Sami höf. fullyrðir þar
margt fleira ótrúlegt. Set jeg
hjer annað sýnishorn, í tvígildu
andmæla skyni: Drepstokkur* ** á
Eyrarbakka „merkir víst blátt á-
fram mylnustokkur, bunustokk-
ur,“ af því hann „þiggur nafn af
stríðum straum“. Hallaleysið á
þessum stað sannar þó, að þar
gat aldrei verið mjög stríður
straumur. Og þó eru enn minni
líkur til þess, að þar hafi nokk-
urntíma verið kornmylna. Ekki
finnast líkindi — því síður sönn-
un — fyrir kornyrkju á Eyrarb.
vestanverðum. I>órólfur Loftsson
gamla, flutti „mjölsekki" á Eyrar
(og alt fram á 18. öld var yfir-
leitt flutt til landsins mjöl, en
ekki rúg ómalað. Síðla á 18. öld
var farið að höggva hjer kvarnir
— auk aðfluttra — og byggja
mylnur). Meðan Herjólfur var á
Drepst. (sá er síðar bygði Herj-
ólfsnes á Grænlandi), var Bjarni
sonur hans annan vetur með föð-
ur sínum,.en annan í Noregi, og
hefir þá sennilega flutt meira
hijöl en þeim feðgum nægði.
Hitt leiðir af hallaleysinu, að
um stórflæði hefir Drepstokkur
drepið vatni á dreif inn á engj-
arnar. Ef stokkurinn hefir þá —
— eins og leifar hans nú —
haft útfall í Ölfusá, verið mjór
og djúpur, með þurrum bökkum
vlð ána, þá hefir þar verið á-
kjósanlegt afdrep og vetrarlægi
fyrir hafskip þeirra feðga.
Ölfoss. Dregið af silfurtæru
fossunum í Soginu — sem þá hef-
ir átt sama nafn og áin sjálf —
það er þó miklu líklegri tilgáta
(dr. F. J.) en hinar fyrnefndu.
Possarnir gátu vel mint á freyð-
andi öl; ]>á ekki síst, þegar land-
námsmenn urðu að svala þorsta
sínum á blöndu eða blávatni, eft-
ir allan ölflauminn í öðrum lönd-
um. Þó er Sá ljóður á ráðning
* Fram yfir aldamótin 1200, hdd'-
nr bærinn þessu nafni. Síðan breytist
það í Rekslokk og loks í Refstokk.
þessari, að ekki finst ritað Öl-
fors, eins og rjett er stáfsett, og
alment var ritað hjer á landi, alt
fram á 14. öld.*
Álfós (Álfsóss). Þessu nafni
verð jeg að gera nokkuð rækilegri
skil en hinum. Annarsvegar af
]>ví, að góðkunni fræðimaðurinn
Br. J. lagði sig til að styðja þetta
nafn, með vanalegri hógværð og
rökfimi, og próf. Björn ólsen
styrkti skoðun Br. J. með mál-
fræðiþekking sinni. (Tímar. Bók-
mfjel. 1895, 164). Hinsvegar er
jeg samt sem áður vantrúaður á
þessar röksemdir, og vil því færa
hjer til athugunar fimm ástæður
gegn þessu nafni.
1. Sama er um það og Alpvers-
nafnið: Ótrúlegt að gildi þessa
nafns — á stærsta stöðuvatni
landsins, • vatnsmestu ánni og
einni stærstu og bestu sveitinni
á Suðurlandi — væri glatað svo
fljótt úr minni manna, að slíkur
fræðimaður og málfræðingur sem
Ari fróði var (d. 1148), gæti ekki
stafsett nafnið í góðu lagi. Ari
ólst upp hjá ágætis höfðingjan-
um — margfróða og stálminnuga
— Halli í Haukadal í Árnessýslu.
En Hallur var fæddur 995, rúmri
öld eftir að ölfusið bygðist í
fyrstu, og hlaut því að kynnast
sonarsonum (ef ekki líka son-
um) landnámsmanna þar. — Ari
lærði í skóla Teits sonar ísleifs
bisk. og nam fræði þeirra feðga
— Mosfellinga. Einnig naut Ari
ávaxtanna frá Odda, af minni,
fróðleik og sögnum Sæmundar
fróða (d. 1133) og feðra hans,
er í Odda höfðu búið, frá því um
lok landnámá'ára. Trúlegri þyk-
ir mjer líka, og að öllu merkari,
ritgerð B. M. ólsens og vísbend-
ing próf. Á. M. (d. 1730), en vje-
fenging próf. F. J. * * um það, að
* Á þeirri öld ber rnest (á breytiug-
unni í foss; breytingum íleiri nafu-
orða, og margskonar spjöllum málsius.
En úrvals höf. hjeldu þó lengi liinu
forna á lofti. þannig ritar II. P. (um
1660) „med forse og þiost ei þrætir“,
og það hefir bjargað rithætti til .þess*a
dags, þegar talað er um reiðina. En óð-
flug, ofsi og hávaði reiðinnar, er vafa-
laust líking við hrynjanda vatnsins, og
því eitt og sama orðið.
** Sjá Tímar. Bmfjel. 1889 214: J. S.
4° 538, og Salm. kouv. sat. Lex. I. 1056.
Ari fróði (Sæm. fróði, Kolskegg-
ur vitri o. fl. afburðamenn) hafi
látið eftir sig liggja flesta og
besta þætti að Landnámabók Isl.
Enginn maður þekkist annar, er
gat verið jafn fær um það og
Ari, að rita eins vel og áreiðan-
lega í öllum höfuðatriðum, bæði
um landnámin í Sunnlendinga-
fjórðungi og vestfirðinga, þar
sem forfeður hans ólu aldur sinn.
2. Hver sá sem ritaði Land-
námu í fyrstu, kunni skil á Álfi,
landnámi hans í ölfusi og því,
að hann „kom skipi sínu í ós
þann, er við hann er kendr ok
Álfsóss heitir.“ Af hverju þegir
hann þá um það, að áin, vatnið
og sveitin sje líka kent við hann?
Hann getur þó um — svo að segja
— hVern bæ og blett, ársprænu
og útkjálka, sem heiti hafði, eða
nefnt var eftir einhverjum land-
námsmanni, hversu lítt merkur,
sem hann var. Því tók hann ekki
það með, sem eftir þessum brjef-
um ætti að vera mikið meira, en
kent er við nokkurn annan land-
námsmann ? Líklegasta svarið
sýnist mjer, að ölfus sje ekki
kent við neinn mann, og hafi því
ekki verið haldið uppi sögnum
um ]>að, hver nafngjafinn var,
eða við hvað hann miðaði nafn-
ið. Fræðimenn 11. og 12. aldar
hafa ekki þorað að fullyrða neitt
um þetta, og slept því alveg þess
vegna.
3. Álfsnafnið helst víst að
mestu óbreytt enn í dag, bæði að
rithætti (+ u(r) og framburði.
Eru þá nokkur líkindi til þess,
að nafn Álfs breytist í Ölf, Olv
eða Ölb í Örnefni, á fyrstu 2—3
öldum, meðan mannsnafnið hjelst
vitanlega alveg óbreytt? Að vísu
verður nú ekki sannað, að Ari
hafi sjálfur ritað „Ölfuss" í ísl.-
bók sinni, því ekki er frumritið
til. Varla er þó álitlegra að sanna
slíkt hirðuleysi eða óráðvendni
á fróðleiksfúsa afritara, að þeir
hafi breytt svo merkilegu nafni,
sem á nokkrum stöðum kemur
fyrir, af gáleysi eða ásettu ráði.
4. Br. J. telur, að Álfsós muni
hafa gilt fyrir Ölfusá alla og Sog-
ið með; svoleiðis, að báðar þess-
ar ár, 27,5 km. á lengd, hafi heit-
ið einu nafni „Álsóss“. Þessi get-