Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1928, Blaðsíða 1

9. tölublað.
III. árgangur.
Sunnuda//inn 4. mars 1928.
Nafnið Ölfu5.
Eftir Wigfús Suðmunösson.
Grein þessi er samin í sam-
bandi við ritgerð um Ölfusá (Á-
in, Landbrotið, Skeiðið, Árósinn,
Rekarjettur, Ferjur), sem er
prentuð í Árbók Fornleifaf jelags-
ins, fyrir árið 1927.
Ritháttur. Efalaust eru nöfnin
Ölfus, Ölfu$á og Ölfusvatn runn-
in af sömu rót, og lúta því Öll
sömu breytingum í rithætti og
merkingu fyr og síðar.
Áin og sveitin halda nöfnum
þessum enn í dag.* En nafn vatns
ins hefir breyst í Þingvallavatn,
og virðist það ekki gerast fyr en
á 14. öld. (í Sturlungu er notað
eldra nafnið).
Elstu heimildir, sem nú eru til
fyrir nöfnum þessum, eru ís-
lendingabók Ara fróða og Ferju-
máldagi Ölfusár (sjá fyrn. ritg.).
Eftir Ara bók, er nafnið ritað
Ölfoss, en í máldaganum Ölfos.
Þar næst koma handrit Land-
námu (Sturlubók, Melabók og
Hauksbók). I þeim finst svo rit-
að: Aulbus, Aulfos, Aulfus, OU
vm, Ölbus, Ölfaus og Ölfus.** í
• Ölfussvcit náði frá þorl'áksliöfii
alt upp að pingvallasveit, þar til Grafn
ingurinn var iskilin frá Olfusinu, og
iagður til þiugvallasveitar 1829. En frá
henni skilin aftur, isem sjerstök sveit
1859 — með fullnaðarskilnaði 1861.
** Líkara er, að fyrstn stafirnir í
þessum nöfnum: Au, 0 og Ö, sýni
breytilegan rithátt, eftir óljósum fram-
burði (®br. Augmumlur, Ostvatnsbo't
og fjölda slíkra nafna) fremuren ólikr
Fornbrjefasafninu eru enn fleiri
ambögu útgáfur af nöfnum þess-
um, og eru þær — í þessu efni
— að engu nýtar. Rithátturinn
er svo mjög á reiki, að gildi
nafnsins sýnist glatað — a. m. k.
þegar kemur fram á 13. öld. Er
því sífeld ósamkvæmni í nafninu
um 3—4 aldir. En um viðlíka
langan tíma fær nafnið nokkra
festu, og er ]>á langoftast ritað í
nýrri útgáfu: ölves. Nálægt
ntiðri 19. öld er aftur tekið upp
gamla nafnið Ölfus (J.S. fyrst?),
og er það nú fyrir fáum tugum
ára, orðið fast í rithætti og bók-
mentum vorum.
Merking. Fimmföld hefir hún
orðið — ef ekki meira — í með-
vitund ýmsra manna. Og er áin
skilgreind eftir þessum nöfnum:
Álfósá, Alpversá, Ölfossá, Öl-
fússá og Ölvesá; en þó ekki eftir
núverandi nafni, svo jeg muni.
Af því jeg er ekki ánægður með
þessar skýringar, skal jeg víkja
að hverri þeirra nokkrum orðum.
— En hjer verður, sem oftar,
hægara að rífa en byggja.
Ölves vilja sumir rjettlæta með
nafni Ölvers barnakarls. (Safn t.
s. íslands I. 289). Nokkrir næstu
niðjar hans urðu hjer landnáms-
menn, og afkomendur margir í
Árnessýslu. Þetta sýnist því ekki
ar merkingar. Sama er að segja um
f, b og v í Ölfusnafninu. En tvírasðara
kauu að Vera um enditígUUa s eða ss.
ólíklegt, ef kunnugt væri, að þeir
hefðu nefnt sig, eða verið kall-
aðir Ölvesingar, en svo er ekki.
Þar til er sá meinbugur á því, að
þessir „ölvesingar" bygðu í
Hreppunum. Þeir hefðu því átt
að heita „ölveS“, eh ekki ölfus-*
ið, því þar finst enginn afkom->
andi ölvis barnakarls fyr en Þór-
oddur goði, faðir Skafta lögsögu-
manns, og þá fyrst, þegar kom-
ið er fram á daga NjSls sögu.'
Fyr var þó nafnið til, og ekki
líklegt, að ]>að sjelcent við óþekta
menn. Enda var nafnið, í þessari
mynd, búið til löngu síðar.
Ölfúss. Aðrir hafa minst á EÞ
rík ölfúss; þaðan gæti nafnið
stafað. Hans er getið í Land-
námu (1925, 119), sem höfðingja
í Noregi. Ékki sjest, að hann
kæmi nokkru sinni til Islands,
eða að nafnið fylgdi niðjum hans.
Dóttir hans átti að vísu land-
námsmann: Ásgrím, afa Ásgríms
Elliðagrímssonar. En þessi Ásgr.
eldri bjó að Glerá í Eyjafirði, og
Ásgr. Ell. í Tungu (Biskt.) —
ölfusnafnið verður ]>ví ekki rak-
ið til þeirfa.
Alpver. Þá er lengst seílst til
lokunnar, þegar aðeins einn eða
tveir stafir eru teknir úr frum-
legustu nöfnunum en öðrum bætt
við. Og munu varla aðrir leyfa
sjer það, en k. ph. Páll Bj. Hann
segir, að „ölfus merki þá fjan->
ver, og hefir nafn sitt af því að