Eimreiðin - 01.09.1896, Page 40

200
þeir til Friedrichsruhe til að heilsa uppá karlinn. Var jeg í þeim flokki
og þekkti hann mig aptur og þakkaði mjer fyrir blaðasendingarnar.
Lundúnum, 19. janúar 1896.
Jón Stefánsson.
Goethe og Sehiller.
Eptir Steingrim Thorsteinsson.
Á síðara hluta 18. aldar var drottnandi á Frakklandi og flestum
öðrum þeim löndum Norðurálfunnar, þar sem bókmenntir þrifust að
nokkrum mun, sú bókmenntalega stefna, er almennt nefnist upplýsing.1
1 Menn hafa kallað og kalla enn 18. öldina >jupplýsingar öldina« eða »heim-
spekilegu öldina«, og lúta þau nöfn að hinu andlega lífi, sem breiddist út frá
Frakklandi. Frakkar voru enn þá eptir miðju aldarinnar oddvitar bókmennta-
lífisins og hinnaandlegu hreyfinga eins og á dögum Loðvíks 14., og fetuðu
hinar þjóðirnar að mestu leyti í þeirra fótspor og líktu eða öpuðu eptir
þeim. En því má ekki gleyma, að upplýsingarstefnan (ekki síður enn stjórn-
byltingarhugmyndin) stafaði reyndar upphaflega frá Englandi og eiga kenn-
ingar hinna frákknesku upplýsingarmanna rót sína að rekja til Englands, því
undirstöðu atriði þeirra eru úr heimspekisritum Locke’s (1632—1704). Sú heim-
speki varð megingrundvöllur þeirrar andlegu skoðunar, sem nú ruddi sjer
hvervetna til rúms, þar sem frakknesk áhrif náðu til. Þessi stefna var mest-
megnis neitileg (negativ) og niðurrífandi. — »Að neita því, sem náð hafði
festu og gildi, þótti í þá daga opt og einatt vera sammerkt við sanna mennt-
un, kröfur skynseminnar og bráðnauðsynlegar framfarir. Það af þjóðfjelag-
inu, sem stendur, og það, sem er að detta í sundur, hrífur hvort á annað,
og af þeim víxláhrifum framkemur þetta undarlega sambland af alvarlegum
áhuga og ljettúðarfullri keskni, af kuldalegu niðurrífandi spotti og framfara-
legum guðmóði, af fölskvalausum sannleik og ýmist vísvitandi eða óafvitandi
lygi, og það er þetta sambland, sem einkennir skörungana á meðal hinna
frakknesku rithöfunda og gerir oss mögulegt að leggja dóm á sitt hvað í
þessum aldarhætti« (Stern). En helztu rithöfundar í þessa stefnu voru
Montesquieu (1689—1755), er samið hefur tvö merkisrit »Um anda laganna«
(Esprit des lois) og »Um orsakirnar til veldis Rómverja og hnignunar þeirra«.
Voltaire (1694—1778) skáld og sagnaritari og höfundur að fyndnustu heims-
ádeiluritum og ritgjörðum um ýmisleg efni og, þegar á allt er litið, hinn
mesti snillingur í bókmenntum Frakka á seinni tíð; hann var hinn harð-
snúnasti fjandmaður kirkjunnar og kirkjuvaldsins og ofsótti það með hár-
beittustu hæðnisrítum, en ekki var hann þó guðsafneitari eða guðleysingi,
heldur nieistii. (trúandi á einn guð). Þá voru ennfremur »Encyklopœdistarnir*,
sem öldin hefir einnig verið kennd við, — það voru höfundar »Encyklo-
pœiiunnar<í (alvísindafræðinnar), sem var að koma út frá 1746 til 1766, og
voru merkastir þeirra Diderot og d’ Alembert. Hinn síðasti skörungur
frakkneskra bókmennta á 18. öldinni, sem þær eins og klykkja út með, er
/. /. Rousseau (-j- 1778). Hann fann og skildi, að menntun samtíðar hans
var ónóg og andagiptarsnauð, og bætti hann úr þeim bresti »upplýsingar-
innar« með því að .halda fram kröfum hjartans og tilfinninganna móti al-
veldi kaldrar skynsemi eða hyggjuvits, og jafnframt sakleysi náttúru ástands-
ins móti ijelagslífinu, með allri þess spillingu og offínindum, eins og það
var orðið um hans daga. Og þótt ekki væri laust við að R. gerði það
nokkuð einstrengingslega, þá hittu samt orð hans góðan jarðveg, því til-