Morgunblaðið - 11.01.1998, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
í
1
í LANDINU
ISLAND er óvenju auðugt af
náttúruminjum og sjaldgæfum
jarðmyndunum. Gersemar ís-
lenskrar náttúru laða að ferða-
menn sem koma til að skoða og
dást að þeim óvenjulegu fyrirbær-
um sem hér er víða að fínna. Hægt
er að njóta arðs og ánægju af þess-
um verðmætum um langan aldur,
eða hafa af þeim stundargróða og
spilla um alla framtíð.
Því miður hefur verið unnið hér
óbætanlegt tjón á ýmsum náttúru-
verðmætum á umliðnum árum,
meðal annars við efnistöku. Sjald-
gæfum jarðmyndunum mokað í
húsgrunna og vegfyllingar; áber-
andi fjallshlíðar og dulúðugar
hraunbreiður merktar örum eftir
vélskóflurnar.
Einn viðmælenda vegna þessarar
greinar benti á að til skamms tíma
hefðu menn mátt rústa fjöllum og
moka upp dýrmætum jarðmyndun-
um og breyta þannig landinu til
frambúðar, þótt þeir mættu ekki
breyta gluggapóstum heima hjá sér
án leyfis. Það er talandi dæmi um
hin breyttu viðhorf að nú stendur
yfír mikil endurskoðun mikilvægra
lagabálka sem lúta að umgengni
okkar við umhverfíð.
Tímamótaskýrsla
Náttúruverndarráð kannaði, að
beiðni umhverfisráðuneytisins,
ástand efnistöku og námagraftar
hér á landi árið 1995. I framhaldi af
því var gefin út skýrsla, Námur á
Islandi, (Náttúruverndarráð, nóv-
ember 1995), sem Ragnar Frank
Kristjánsson landslagsarkitekt
samdi, og haldin ráðstefna um
ástand efnistökumála.
Samkvæmt skýrslunni var hér á
landi vel á þriðja þúsund efnis-
náma, ýmist í notkun eða aflagðar.
Yfirleitt var um malarnámur að
ræða, en einnig nokkuð um grjót-
og sandnámur. Þá voru hraun-,
gjall- og vikurnámur, bólstrabergs-
námur og fáeinar leir- og moldar-
námur.
Hreinn Haraldsson, fram-
kvæmdastjóri rannsóknar- og þró-
unarsviðs Vegagerðarinnar, hefur
haldið utan um rannsóknir og
skráningu á jarðefnanámum fyrir
hönd stofnunarinnar. Þar hefur
verið safnað upplýsingum um
gamla og nýja efnistökustaði, nám-
ur í notkun og sem búið er að loka
og mögulega staði til efnistöku.
Mun þetta vera umfangsmesta
skráin af þessu tagi hér á landi.
Hreinn telur að efnistökustaðir séu
oftaldir í skýrslunni og efnisnámur
hér á landi séu nálægt tvö þúsund
talsins.
Opinberir aðilar nota mest
Samkvæmt skýrslunni voru flest-
ar námurnar í einkaeign en opin-
berir aðilar og verktakar á þeirra
vegum notuðu um 90% af efninu
sem numið var. Einnig selja land-
eigendur efni til verktaka og nota
námumar í eigin þágu.

Morgunblaðið/RAX
DSorp og brotamálmar safn-
ast nú sums staðar í gamlar
gryfjur og efnisnámur. Jafnvel má
sjá slíkt við fjölfarna vegi landsins.
DÁætlað hefur verið að um
6 milljónir rúmmetra af
jarðefnum þurfi til ýmissa fram-
kvæmda á hverju ári. Náttúru-
verndaryfirvöld telja að um-
gengni sé víða ábótavant og loka
megi mörgum námum sem hætt
er að nota.
DGamlar efnisnámur geta
orðið glæsilegar eins og sjá
má eftir ræktunarátak í Ullarnes-
brekkum við Vesturlandsveg.
Þarna voru efnisnámur um tugi
ára og bar landið þess merki. I
fyrra lauk ræktunarátaki sem var
samvinnuverkefni samtakanna
Gróður fyrir fólk, Landsvirkjunar
og Mosfellsbæjar með stuðningi
ýmissa aðila. Rofabörð voru
stungin niður, dreift lífrænum
áburði og fræi og gróðursettar
um 40 þúsund trjáplöntur. Þarna
á að vaxa upp skógur og vera
fótboltavöllur og skíðabrekka.
Fyrr á þessum áratug kannaði
Vegagerðin hvað mikið væri tekið á
ári af möl, sandi, grjóti og öðrum
slíkum jarðefnum á landsvisu.
Aætlað var að það væru um sex
milljónir rúmmetra sem mun vera
þrefalt til fimmfalt það magn sem
notað er annars staðar á Norður-
löndum miðað við höfðatölu. Mest
af efninu, eða um 60%, fór til vega-
gerðar, að sögn Hreins Haralds-
sonar. Aðrir stórir póstar voru fyll-
ingarefni vegna húsbygginga og
gatnagerðar í þéttbýli, steypuefni
og efni í jarðvegsstíflur virkjana.
Síðasttaldi þátturinn er mjög
sveiflukenndur, sum árin hefur far-
ið ein milljón rúmmetra til þeirra
nota og önnur ár lítið sem ekkert.
Óviðunandi ástand
Skýrslan er byggð á upplýsing-
um frá sveitarfélögum, Vegagerð-
inni og eftirlitsmönnum Náttúru-
verndarráðs. Upplýsingar bárust
ekki allstaðar að af landinu. Áætlað
var að 60-70% náma sem vitað var
um væru nýtt, eða 1.200-1.400 nám-
ur.
Námurnar eru yfirleitt litlar og
fáar námur stórar. Stærstu
námurnar eru nær allar á Suðvest-
urlandi og úr þeim unnin allt að 40-
50% af heildarmagni jarðefna sem
unnið er hér á landi.
I ágripi skýrsluhöfundar segir
m.a.: „Astandið er óviðunandi í öll-
um landshlutum. Námur eru of
margar og umgengni í þeim er víða
ábótavant. Sums staðar verður að
telja að hætta stafi af vegna slæms
viðskilnaðar. í sumar námur hefur
verið safnað sorpi og brotamálm-
um.“ Orsakir þessa ástands í efnis-
tökumálum þykja helstar: Vanþró-
að vegakerfi og stórt miðað við
íbúafjölda, óskýr lög og skipulags-
leysi við efnistöku.
„Það sem skýrslan segir okkur
fyrst og fremst er að efnistökustað-
ir eru óþarflega margir," sagði Að-
alheiður Jóhannsdóttir, forstjóri
Náttúruvemdar ríkisins. Hún sagði
það oft hafa „gleymst" að ganga frá
efnistökustöðum og að ljótustu
dæmin væru yfii-leitt fortíðarvandi.
Aðalheiður sagði hluta vandans
vera að menn væru ekki alltaf sam-
mála um hvenær efnistöku væri
lokið. Menn vildu oft halda námun-
um opnum, ef ske kynni að þeir
þyrftu á efni að halda í framtíðinni.
Náttúruverndin telur að oft megi
loka þessum námum.
Viðhorf þjóðarinnar
Sigmundur Einarsson, jarðfræð-
ingur og deildarsérfræðingur í um-
hverfisráðuneytinu, taldi ástandið í
þessum málum „skelfilegt“, en
sagði það vissulega hafa batnað
mikið á undanförnum árum.
„Umgengnin og viðhorf þjóðar-
innar í það heila er vandamálið,"
sagði Sigmundur. „Það þarf að ger-
breyta viðhorfi þjóðarinnar al-
mennt gagnvart náttúruvernd."
Sigmundur sagði að lög og reglur
sem lúta að efnisnámi hefðu ekki
verið nógu afgerandi og það bundið
hendur stjórnvalda. Hann sagðist
vona að yfirstandandi endurskoðun
á lögum, sem lúta að efnistöku,
leiddi til þess að hægt yrði að
sporna við frekari umhverfisslysum
á þessu sviði.
Sigmundur sagði mýmörg dæmi
þess að augnablikshagsmunir hafi
valdið óþörfum náttúruspjöllum.
Það er ekki síst að flengst sé um
víðan völl í efnistöku í stað þess að
vinna skipulega. „Menn þurfa mikið
af efni og það er enginn vandi að
taka það snyrtilega, það er bara
ekki gert. Það er heldur enginn
vandi að taka efni þar sem það er
ekki áberandi og - jafnvel þótt
staðurinn sé áberandi - að gera
það þá snyrtilega.“
Annað sem Sigmundi þykir
slæmt er að fallegum jarðmyndun-
um hefur verið fórnað, meira að
segja þótt efnið í þeim hafi ekki
c
«
c
<§
É
í
'
l.
c
f
f
(
1
L
c
c
(
I
L
f