Morgunblaðið - 29.01.1995, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 29. JANÚAR1995 B 15
Lóðir Náttúrugripasafns
Helga Pjeturs 1900-1905, tímabil
Bjarna Sæmundssonar 1905-1940,
og eftir 1940. Safnið var fyrstu
árin í leiguhúsnæði í hinum og þess-
um stöðum í bænum, en fékk haust-
ið 1908 inni í stórum sal á neðsta
gólfí í hinu nýbyggða Safnahúsi,
við Hverfisgötu.
Það er fróðlegt að skoða sam-
þykktar teikningar af innréttingu
safnahússins frá 1906, þar sem
náttúrugripasafninu er beinlínis
ætlaður staður frá upphafí og það
teiknað inn á samþykktum teikn-
ingum. Fullorðnir Reykvíkingar
muna eflaust flestir eftir því að
hafa á sunnudögum lagt leið sína
í náttúrugripasafnið og skoðað tví-
höfða lambið, furðuhluti í krukkum
og uppstoppuð dýr.
Benedikt Gröndal var fyrsti for-
maður félagsins og er lýsing hans
á safninu í stórum sal og minna
herbergi í Glasgowhúsinu í Grjóta-
þorpi í skýrslu félagsins 1997-98
alveg forkostuleg, eins og hans var
von og vísa, og í raun sígild. Gæti
t.d. lýsingin næstum átt við leiðina
upp í safnið enn í dag, þegar hann
segir: „Þegar hin dimma leið lífsins
er yfirfarin þá er komið að afar-
háum stiga, svo að hverr sá er að
kemur verður að setja hnakkann á
bak aptur, eins og Þórr hlaut að
gera þegar hann kom til borgar
Utgarðaloka; mun hér sannast hið
fornkveðna: „per ardua ad astra“,
eða „ógurleg er andans leið upp á
Sigurhæðir“, eins og séra Matthías
segir.“ Og þessi umsjónarmaður
segir að þrátt fyrir það komi fólkið
í bænum miklu fremur þangað en
á Landsbókasafnið og Forngripa-
safnið. Þegar loks er búið að pauf-
ast upp er lokið upp dyrum inn í
salinn, „þar sem hinar mestu mót-
sagnir í heiminum eiga sér stað,
því að þar er fullt af spritti og
brennivíni, fjöldi fugla sem allir eru
„templarar" og halda templaralof-
orðið betur en nokkrir menn, ekki
er verið að klaga þá né yfírheyra,
enginn grunar þá og ekki „brjóta"
þeir, en þar er einnig fullt af öðrum
verum af ýmsu kyni sem liggja
andaðar í brennivíni um aldur og
æfí: það eru fískar, ormar, krabbar
og margskonar önnur sækvikindi,“
segir Benedikt og minnir á að hið
stórmerka safn Bjarna Sæmunds-
sonar er nú á árinu 1994 eins og
sultukrukkur á hillum í svolítilli lok-
aðri skápaskonsu við Hlemm. Segir
Gröndal að eitt glas af víni stytti
aldur manna um 10 ár eða eitthvað
á þá leið. „Þetta sanna blessaðir
fuglarnir best, þvi að þeir hafa aldr-
ei drukkið eitt glas af víni og standa
nú í safninu ódauðlegir og eldast
aldrei.“ Hann ræðir um nábýli við
óskylda starfsemi, sem vísast hefur
ekki síður truflandi hljóð en spilavít-
ið sem nú er fýrir ofan safnið: „Or-
sökin til þessa rifrildishávaða,“ seg-
ir Gröndal „er sú, að uppi og niðri,
eru verkstofur, og knýja þar fjöl-
margar ýngismeyjar jafnmargar
saumavélar og má glöggt heyra
þytinn af hjólunum og skruðninginn
af nálunum með ýmsu hljóði, dimmu
og mjóu, titrandi og urgandi, eptir
því efni sem verið er að sauma,
hvort það er duffel, kamgam, búkk-
skinn, dowlas, biber, silki, klæði eða
vaðmál, eða lérept eða shirting."
Og þegar 1897 segir Gröndal:
„Annars virðist það sjálfsagt, að
úr því safnið er viðurkennt sem
opinber eign landsins, þá ætti hið
opinbera að sjá því fyrir ókeypis
húsnæði." Orð sem öld síðar mætti
eins beina til stjómvalda. Sami
fjárskorturinn er enn þrálátur and-
stæðingur safnsins, sbr. afgreiðslu
fjárlaga 1992. Gröndal segir um
fjárframlög til slíkra stofnana:
„Þær þykja of „hugsjónalegar“,
óþarfar, þær em ekki nógu „mater-
íalskar", ekki nógu „reaískar“.
Menn sjá ekki, eða vilja ekki sjá
hversu gagnlegur „óþarfínn“ er.“
Þetta 105 ára gamla safn er sem-
sagt í mörgu tilliti enn á byijun-
arreit.
Ekki hefur dugað til þótt allir
þessir þungavigtarmenn um ís-
lenska menningu og margir fleiri
legðust á hveijum tíma á árar,
Tryggvi Gunnarsson, Guðmundur
LÓÐIR undir fyrirhugað Nátt-
úrugripasafn.
• 1930 er hugað að byggingu
austan Safnahússins, þar sem
Þjóðleikhúsið er nú eða á horni
Ingólfsstrætis og Skúlagötu.
• Ákveðið að vera með í há-
skólabyggingum Guðjóns Samú-
elssonar á Skólavörðuholti og þá
á lóðinni austan við safn Einars
Jónssonar.
• 14. mars 1942 samþykkir há-
skólaráð að veita safninu lóð „á
lóð Háskólans sunnanverðri
gegnt Atvinnudeildinni". Lóðin
þar sem Lögberg er nú.
• Árið 1945 óskar háskólaráð
eftir að lóð safnsins verði gefin
Björnsson landlæknir og á seinni
áðum m.a. Bjami Benediktsson,
Eysteinn Jónsson o.fl.
Hrakningasaga
Margar og miklar ráðagerðir
hafa verið uppi undanfarna hálfa
öld um Náttúrugripasafn. Nú er
komið aftur á sama reit og 1908,
þegar sóst var eftir og flutt í Safna-
húsið. Gömlu gripimir hafa þó
margir gengið úr sér og grotnað
niður. Undir handleiðslu eljumanns-
ins Bjama Sæmundssonar verður
safnið smám saman að vísindastof-
un og ein aðalundirstaðan undir
þekkingu okkar á náttúru Islands.
Þegar fer að þrengja að söfnun-
um í Safnahúsinu, fer landsbóka-
vörður um 1917 að amast við Nátt-
úrugripasafninu. 1927 fer ríkis-
stjórnin að huga að því að byggja
yfír náttúrugripasafnið og lagðar
fram teikningar að byggingu 1930.
Þá við hliðina á Safnahúsinu, þar
sem var byggt Þjóðleikhús. Um það
leyti er það orðin niðurstaðan að
náttúrufræðistofnun og náttúra-
gripasafn eigi heima í miðstöð Há-
skóla íslands og var stofnuninni
hugaður staður í þeirri miklu Há-
skólamiðstöð sem Guðjón Samúels-
eftír, en safnið fái í staðinn „lóð
við fyrirhugað Þjóðminjasafn,
milli Suðurgötu og Atvinnudeild-
ar“. Gengið að því.
• Ári síðar, 1946 eða 1947, er
safninu úthlutuð lóð á milli
íþróttahúss og Háskólans og þar
er húsið teiknað.
• 18. september 1953 samþykktí
háskólaráð að athuga með lóð
undir safnahúsið „sunnan við
nýja stúdentagarðinn í staðinn
fyrir fyrri úthlutun".
• Rektor tílkynnir á fundi há-
skólaráðs 30. október 1953 að
safnahúsið fái lóð milli Háskóla
og iþróttahúss.
son teiknaði á Skólavörðuholtinu,
sem ekki varð af.
Hinn 18. febrúar 1942 skipaði
stjórn Náttúrufræðifélagsins nefnd
til að rannsaka möguleika á bættu
húsnæði safnsins. Átti formaður-
inn, Árni Friðriksson fiskifræðing-
ur, mestan þátt í að leitað var sam-
vinnu við háskólann. Árangurinn
varð sá, að háskólaráð samþykkti
með bréfi 13. mars 1942 að heim-
ila að hús fyrir náttúrugripasafnið
verði reist á háskólalóðinni og að
gert sé ráð fýrir að kennsla í nátt-
úruvísindum og vísindaleg vinna
geti farið fram í húsinu.
Happdrættisleyfi bundið
náttúgripasafni
Um þessar mundir rann út einka-
leyfi háskólans til happdrættis-
reksturs og árið 1943 sótti háskóla-
rektor til Alþingis um framlengingu
einkaleyfísins. Nefnir hann þar sem
ástæðu að óbyggt sé leikfimishús,
hús yfir náttúrugripasafn og lag-
færing á háskólalóðinni. Alþingi
samþykkti að framlengja einkaleyfi
háskólans til happdrættisreksturs.
Var þá hafist handa um öflun gagna
til reksturs safnsins og 1945 var
Gunnlaugur Halldórsson ráðinn til
• 1954 er athugað með lóðir
utan háskólasvæðisins, m.a. á
Skólavörðuholti við Barónsstíg
og við Melatorg, nærri Nes-
kirkju, en fallið frá því.
• í febúar 1955 er bygginga-
nefnd tílkynnt að safnið fái horn-
lóðina sunnan við íþróttahúsið. í
október tílkynnir rektor að búið
sé að breyta skipulagi á götum
svo safnahúsið getí risið á horn-
lóðinni.
• Lóð í Vatnsmýrinni við Njarð-
argötu sunnan Hringbrautar
1983-4.
• Lóð ætluð undir húsið austan
við Norræna húsið í Vatnsmýr-
inni 1990-1991.
að gera uppdrætti að byggingunni.
En þó tryggð væri samþykkt Há-
skólans, samþykkt ríkissjóðs, lóð
fengin og teikning og fé til að ljúka
verkinu, var kálið ekki sopið. Þá
var til nokkuð sem hét fjárfestinga-
nefnd og var sótt um leyfí fyrir
hönd háskólans, að byggingu á
húsi sem átti þá þegar að byija á,
taka tvö ár og ljúka á áranum 1948,
1952, 1954, 1955, tvisvar sinnum
1956 og loks 1958. En fjárfestinga-
nefnd sagði jafnan þvert nei.
Var væntanlegt hús á Háskóla-
lóðinni fært til níu sinnum, en alltaf
komu þar aðrar byggingar. Oftast
hafa teikningar fylgt og undirbún-
ingur, en áformin svo verið slegin
af, nú síðast 1992.
í þessari umsýslu allri gerist það
að 1947, þegar ríkið tekur við eign-
um Hins íslenska náttúrufræðifé-
lags, vegna húsnæðisbyggingar,
fylgdi hússjóður félagsins upp á 83
þúsund krónur, sem var talsvert fé
þá. Árið eftir hverfur hússjóðurinn
og kemur þá í ljós að hann er færð-
ur sem tekjur inn í ríkissjóð. Lofaði
fjármálaráðherra þá að þetta fé
yrði notað í byggingu húss fyrir
safnið. Það fé hefur aldrei komið
fram.
Bráðabirgðasafn
En húsnæðisvanda safnsins var
brýnt að leysa og þegar málið tafð-
ist og ekkert varð af byggingu var
afráðið að Háskóli íslands keypti
til bráðabyrgða fyrir happdrættisfé
hæð undir starfsemina í húsi við
Hlemmtorg í Reykjavík5 en lengi
var happdrættisleyfí HI háð því
skilyrði að háskólinn byggði yfir
Náttúrugripasafnið. Segir Finnur
Guðmundsson í umsókn til innflutn-
ingsskrifstofu um leyfi fyrir innrétt-
ingum að þrátt fyrir þessa bráða-
birgðalausn í húsnæðismálum
safnsins sé þörfín fyrir frambúðar-
lausn í húsnæðismálum jafnrík eftir
sem áður, enda muni það aðeins
nægja til skamms tíma og þar verði
auk þess ekki hægt að koma fyrir
nema lítilfjörlegum vísi að sýning-
arsal. Var ætlunin að selja þetta
húsnæði upp í nýtt.
Var flutt inn í húsnæðið og inn-
réttaður 100 ferm sýningarsalur,
sem opnaður var 1967, en gripimir
höfðu þá verið í kössum í 7 ár.
Vinnuaðstaða var þá í Þjóðminja-
safninu. Nú rúmri öld eftir að félag-
ið var stofnað er notast við sama
sýningarsal, en innréttingar voru
endurnýjaðar á hundrað ára afmæl-
inu 1989 og það ár tekinn í notkun
sýningarrými á 4. hæð, svo alls er
það nú 200 fermetrar. En hvorki
er þar rúm fyrir geymslur né þá
nútímalegu sýningar- og fræðslu-
starfsemi sem nauðsynleg er. Og
ekki komast þar upp fatlaðir eða
aðrir sem erfitt eiga um gang.
Áform og áætlanir
Forráðamenn Náttúrufræði-
stofnunar og fleiri aðilar hafa á liðn-
um áram gert ítrekaðar tilraunir
til að koma hreyfingu á byggingar-
mál stofnunarinanr og sýningar-
safns, m.a. með því að leita eftir
samvinnu við Háskóla íslands.
Þingsályktunartillaga um byggingu
náttúrfræðisafn á höfuðborgar-
svæðinu frá þingmönnum allra
flokka var t.d. samþykkt og stefnt
að því að náttúrufræðisafn yrði
opnað á árinu 1989 á aldarafmæli
Hins íslenska náttúrafræðifélags
og náttúragripasafns þess. Fljót-
lega á eftir skipaði menntamálaráð-
herra nefnd til að fjalla um tilhögun
og byggingu, sem skilað var 1987.
Á aldarafmælinu skipaði þáverandi
menntamálaráðherra nefnd, sem
m.a. skyldi kanna möguleika á sam-
komulagi um byggingu náttúru-
fræðihúss á höfuðborgarsvæðinu
með aðild Náttúrufræðistofnunar,
Háskólans og Reykjavíkurborgar
og 1990 var sett á laggirnar sam-
ráðsnefnd umhverfísráðuneytis,
Reykjavíkurborgar, Háskólans og
Náttúrufræðistofnunar um bygg-
ingu náttúruhúss og rekstur nátt-
úragripasafns í Reykjavík. Gert ráð
fyrir ksotnaðarskjptingu, ríkið
greiddi 57% og Háskóli og Reykja-
víkurborg 21,5% hvor aðili og var
húsinu fundinn staður í Vatnsmýr-
inni. Var nefndinni 1991 falið að
vinna að framgangi málsins, m.a.
standa fyrir samkeppi um hönnun,
sem ekki fékkst svo fjármagn til á
fjárlögum. Og virðist málið hafa
sofnað út af enn einu sinni.
Situr eitt eftir
Af söfnunum sem upphaflega
voru í Safnahúsinu hafa á þessum
tíma þijú þeirra fengið húsnæði,
Landsbókasafnið í nýju Þjóðarbók-
hlöðunni, Þjóðskjalasafnið í Mjólk-
urstöðinni og Þjóðminjasafnið í eig-
in byggingu. Auk þess fékk Áma-
safn forgang og er í sinni bygg-
ingu. Náttúragripasafnið er á byij-
unarreit og sækist eftir að komast
nú í húsnæðið sem það fékk 1908.
En mundi þetta gamla hús geta
hýst náttúragripasafn með nútíma-
tækni? Jón Gunnar Ottósson fram-
kvæmdastjóri Náttúrufræðistofn-
unar segir að það telji menn vera
og séu einmitt að knýja á um að
gengið verði úr skugga um það.
Og bætir við þessi þjóð lifí á náttúr-
unni og skilji ekki á hveiju hún lifí
ef hún átti sig ekki á því menningar-
verðmæti sem náttúrugripasafn sé
henni.
í SAMÞYKKTUM teikningum að Safna-
húsinu frá 1906 var gert ráð fyrir Nátt-
úrugripasafninu ogþað merkt inn,
Naturhistorisk Samling.