Morgunblaðið - 17.10.1987, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. OKTÓBER 1987
Skipting jarðnæðis
og Laxdæla
eftirElísG.
Þorsteinsson
í vetur las ég bók sem kom út
skömmu fyrir jól. Bók þessi er eftir
Hermann Pálsson lektor og ber
heitið Leyndarmál Laxdælu. Að
mati höfundar eru leyndannálin
skyldleiki textans við aðrar íslend-
ingasögur.
Ég er ekki þeirrar skoðunar að
sá samanburður leiði það í ljós að
höfundur Laxdælu sé hinn sami og
ritað hefur þær sögur sem vitnað
er til. Ég hallast fremur að því að
eðlilegt sé að þessar sögur séu líkar.
Þær eru sprottnar upp úr sama jarð-
vegi, á sama tíma og skrifaðar á
sömu tungu sem hefur á þeim tíma
ekki búið yfir jafn fjölskrúðugum
orðaforða og nú. Sögusagnir eru
fljótar að berast á milli landshluta
og sniðug orðatiltæki og spakmæli
festast oft í munni lítið breytt og
eru mörgum jafn tiltæk. Enn í dag
heyrast með þessum hætti sögur
frá ólíkum stöðum sagðar með
sömu orðum.
Það voru hins vegar allt önnur
lejmdarmál, sem ekki eru rituð í
Laxdælu en ráða má af því sem
ekki er skrifað. Þá er mér efst í
huga landnámið og skipting jarð-
næðis á milli bænda. Ég er sann-
færður um að það sem ekki er
tíundað í Landnámu og Laxdælu
skiptir miklu máli varðandi búsetu
manna.
Ég er þess fuilviss að búið hefur
verið á nokkrum jörðum í Laxárdal
þegar Dala-Kollur reisti bú, þar sem
nú heitir að Höskuldsstöðum. Ég
dreg það stórlega í efa að sá sem
kæmi að Laxárdal óbyggðum myndi
reisa sér bú á þeim stað. Það er
ljóst þegar farið er að lesa Lax-
dælu að á ýmsum bæjum í Laxárdal
býr fólk sem ekkert er skylt þeim
á Höskuldsstöðum. Má af ýmsu
ráða að það fólk hafí ekki þegið
jarðir sínar af þeim bændum á
Höskuldsstöðum. Ef við skoðum til
dæmis næstu nábýli við Höskulds-
staði, sem eru Hrappsstaðir og
Goddastaðir norðan Laxár, þá segir
svo í Laxdælu: „Hrappur hét maður
er bjó í Laxárdal fyrir norðan ána
gegnt Höskuldsstöðum. Sá bær hét
síðan á Hrappsstöðum." Síðan er
greint frá uppruna Hrapps og at-
ferli. Síðan segir: „Keypti sér þá
jörð er hann bjó á. Kona hans hét
Vigdís." Og þá er lýst ætt hennar
sem var af Þórsnesi og verður hún
að teljast stórættuð. Þá segir svo í
Laxdælu: „Þórður goddi hét maður
sem bjó í Laxárdal fyrir norðan á.
Sá bær heitir síðan á Goddastöðum.
Hann var auðmaður mikill. Engin
átti hann böm. Keypt hafði hann
jörð þá er hann bjó á.“ Þá kemur
líka í ljós að kona Þórðar er einnig
stórættuð og afkomandi Auðar
djúpúðgu.
I ljósi þess Jive mikla áherslu
Höskuldur og Ólafur pái leggja á
að eignast þessi lönd er óliklegt að
þeir Dala-Kollur og Höskuldur hafi
átt þau áður og selt frá sér. Öll
þessi saga um afturgöngu Hrapps
er auðvitað uppspuni, e.t.v. til þess
að afsaka ásælni þeirra Höskuldar
og Ólafs í landið.
Svo segir í Laxdælu: „Lendur
þær er Hrappur hafði átt lágu í
auðn sem fyrr var ritað. Ólafí þóttu
þær vel liggja, ræddi fyrir föður
sínum eitt sinn að munu gera menn
á fund Trefíls með þeim erindum
að Ólafur vill kaupa af honum lönd-
in á Hrappsstöðum og aðrar eignir
þær er þar fylgja. Það var auðsótt
og var að þessu kaupi slungið því
Trefíll sá það að honum var betri
ein kráka í hendi en tvær í skógi.
yarð það að kaupi með þeim að
Ólafur skyldi reiða þijár merkur
silfurs fyrir löndin. En það var þó
ekki jafnaðarkaup, því það voru
víðar lendur og fagrar og mjög
gagnauðgar. Miklar laxveiðar og
selveiðar fylgdu þar og voru þar
og miklir skógar.
Ekki er vafi á því að sögur um
reimleika hafa komið sér vel þeim
sem betur vissu og vildu kaupa
landið vægu verði. Enginn veit í
dag hve þetta var stórt landsvæði,
en líkur eru til þess að land sem
nú telst til Ljárskóga hafí fylgt.
Frásögn um selveiði bendir til þess.
Ég held að lax- og selveiði hafí á
þessum tíma skipt svo miklu máli
að enginn hafí ótilneyddur selt þau
hlunnindi frá sér. Varðandi veiði-
réttindi Hrappsstaða fyrir núver-
andi landi Ljárskóga má hugleiða
að búseta virðist ekki vera að Ljár-
skógum fyrr en nokkuð er liðið fram
yfír landnámstíð. Orsökin gæti ver-
ið sú að land með sjó var numið.
Það var Þorsteinn Kuggi sonur
Þórðar gellis í Hvammi sem fyrstur
er talinn bóndi í Ljárskógum. Móðir
hans var Hróðný dóttir Miðíjarðar-
Skeggja, en Hróðnýjarstaðir eru
fyrir ofan Ljárskóga fjær sjó. Það
sama bendir áhugi Þorsteins
Kuggasonar, en hann var sonur
Þorkels Kugga og bjó í Ljárskógum
að föður sínum látnum, á að kaupa
land af Halldóri Ólafssyni í Hjarðar-
Elís G. Þorsteinsson
„Það voru hins vegar
allt önnur leyndarmál,
sem ekki eru rituð í
Laxdælu en ráða má af
því sem ekki er skrifað.
Þá er mér efst í huga
landnámið og skipting
jarðnæðis á milli
bænda. Eg er sann-
færður um að það sem
ekki er tíundað í Land-
námu og Laxdælu
skiptir miklu máli varð-
andi búsetu manna.“
holti. Hann segir, þ.e. Þorsteinn,
að það land vilji hann helst eiga.
Án efa er þetta það land sem er
næst landi hans.
Annað er líka með ólíkindum, að
hafí Dala-Kollur og Höskuldur átt
allt land í Laxárdal, en þeir síðan
selt jarðir þá mætti álíta að sú auð-
legð sem hefði safnast þeim á
hendur ætti að endast marga
mannsaldra. Það fór svo að þegar
þeir synir Ólafs höfðu greitt bætur
fyrir víg Bolla þá eru eignir þeirra
þrotnar. Og þó að Halldór Ólafsson
hafí ekki selt Þorsteini Kuggasyni
land er þeir Þorkell Eyjólfsson
heimsóttu hann þá kann að vera
að svo hafi síðar orðið. Eitt er ’n'st
að ekki leið langur tími þar til
Halldór sonur Snorra goða var far-
inn að búa í Hjarðarholti og síðan
afkomendur hans. Landið að
Goddastöðum tryggði Höskuldur
sér eða ætt sinni með því að setja
ungan son sinn þar í fóstur og taka
að sér umsjón eigna Þórðar eftir
að kona hans fór frá honum. Hann
glataði þó vináttu Þórðar gellis í
Hvammi. Varð það m.a. til þess að
hann varð að gefa eftir við Hrút
hálfbróður sinn varðandi erfðamál
hins síðamefnda.
Mér þykir sennilegt að ekki sé
farið rétt með uppruna Hrapps,
þ.e.a.s. hvar hann ólst upp. Trúlegt
er að hann hafi verið afkomandi
írskra manna sem hér hafi búið
áður en norrænir menn hófu land-
nám. Hylur í Laxá heitir Papi,
ömefni, sem bendir til írskrar bú-
setu í grennd. Er ekki ósennilegt
að Hallbjörn goði hafi gefið dóttur
sína einhveijum flækingi? Frásagan
af því að Hrappur hafí verið illur
viðskipta getur eins bent til þess
að hann hafí varist vel ágangi þeirra
norrænu. Ekki er alltaf víst hver
veldur þá er fleiri deila. Oft snúast
mál á þann veg að þeir em sak-
felldir sem á er sótt þó þeir hafí
ekki gert annað en að veijast.
Margt fleira bendir til þess að
jarðir hafí verið setnar er norrænt
landnám hófst. En öll em þessi mál
hin skemmtilegustu til umhugsun-
ar. Má furðulegt heita að enginn
fræðimaður skuli hafa tekið þau til
rannsóknar.
Höfundur býrá Hrappsstöðum í
Laxárdal og er héraðsstjóri lyá
Vegagerð rikisins í Búðardal.

Sigurjón á Þórunni Sveinsdóttur VE.
Ásgeir á Guðbjörgu
e.VT/nni EA
Aflamenn
Islands
Ert þú áskrifandi?
Áskriftarsi'mi 91-82300
AMNESTY-VIKA 1987
FANGAMÁLI
Tsehai Tolessa
Tsehai Tolessa var handtekinn
í febrúar 1980 í Addis Ababa
ásamt nokkmm hundraðum
manna af Ormo-ættflokknum
gmnuðum um að styðja Frelsis-
hreyfíngu Ormo, sem er vopnuð
andspymuhreyfíng, eða starfa
með henni.
Tsehai Tolessa var meðal for-
ráðamanna eþíópsku evangelísku
kirkjunnar, Mekane Yesus, og
maður hennar, sr. Gudina Tumsa,
var aðalritari. Þau vom bæði
numin á brott í júlí 1979 í Addis
Ababa af óeinkennisklæddum,
vopnuðum mönnum. Hún var látin
laus eftir nokkra tíma, en maður
hennar „hvarf“ og hefur ekkert
til hans spurst. Talið er að hann
hafí verið myrtur fljótlega eftir
„hvarfíð".
Yfírvöld neituðu því að mann-
ræningjamir hefðu verið á vegum
stjómarinnar eins og margir halda
— og sögðu að séra Gudina Tumsa
væri álitinn hafa gengið í lið með
Frelsishreyfíngu Ormo. Þetta svar
gáfu yfírvöld vinnuhópi á vegum
Sameinuðu þjóðanna, sem ranns-
akar „mannshvörf", en af hálfu
frelsishreyfíngarinnar, er þessari
staðhæfíngu alfarið vísað á bug.
Eþíópska evangelíska kirkjan,
sem er aðili að Lúterska heims-
þinginu, neitar öllu sambandi við
pólitísk eða vopnuð samtök, enda
þótt hún eigi marga fylgismenn í
röðum Ormo-manna. Margir safn-
aðarmenn og prestar hafa verið
handteknir á síðustu ámm og
hafa verið teknir í tölu samvisku-
fanga af Amnesty Intemational.
Tsehai Tolessa var handtekin 7
mánuðum eftir að henni var rænt
og er nú 7 ámm síðar í kvenna-
deild aðalfangelsisins í Addis
Ababa, án sakargifta eða dóms.
Þetta langa varðhald án ákæm
og dóms brýtur í bága við lög og
yfirvöld gefa enga skýringu á
haldi hennar.
Fyrst eftir handtökuna var álit-
ið að hún hafí verið pyntuð í
varðhaldsfangelsinu, sem gengur
undir nafninu „þriðja lögreglu-
stöðin". Nú mun hún hins vegar
njóta bærilegrar meðferðar i aðal-
fangelsinu. Hún má fá heimsóknir
vikulega, taka á móti mat og
skiptast á fötum, bókum og öðmm
nauðsynjum. Hún getur fengið
læknishjálp og er sögð við sæmi-
lega heilsu. Hún fær að hitta aðra
fanga á kvennadeildinni að vild,
en þar era fangar lokaðir í klefum
sínum á nóttunni.
Vinsamlegast sendið kurteisleg
bréf og farið fram á að Tsehai
Tolessa verði þegar í stað látin
laus án nokkurra skilyrða.
Skrifíð til:
His Excellency Mengistu
Haile-Mariam,
Head of State
Office of the Head of State
Addias Ababa
Ethiopia