Morgunblaðið - 05.12.1979, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 1979
35
Mikil haming ja
og harmar þungir
Játvarður J. Júlíusson:
Umleikinn ölduföldum.
Ágrip ættarsagna Hergilseyinga.
Útgefandi: Skuggsjá, Hafnarfirði
1979.
Breiðafjarðareyjar hafa um ald-
ir verið slíkt nægtabúr lífsbjarg-
ar, að annað eins hefur ekki fyrr
fundizt á okkar harðbýla landi.
Þar var og áður fyrrum svo mikið
þéttbýli, að furðu gegnir, og því
var það ærið misjafnt, hve mikið
jarðnæði og þar með hlunnindi
komu i hlut hverrar fjölskyldu. En
bæði var það, að sjórinn var
gjöfull og mannúð þróaðist sam-
fara afbrigða sjómennsku og ein-
stæðri atorku, svo að þá er
harðindi af völdum elds eða ísa
þjökuðu fólkið vítt um land, voru
eyjabúar og búendur þeirra býla á
meginlandinu við Breiðafjörð, sem
hlunnindi af sel og fugli lágu
undir, færir um að hlynna að
uppflosnuðu fólki úr öðrum byggð-
arlögum. Frá Svefneyjum á
Breiðafirði kom svo hinn ötuli og
bjartsýni rithöfundur, skáld og
vísindamaður, sem einna fyrstur
vakti trú á gæði landsins og
bjartari og betri framtíð þjóðar-
innar, og sú varð síðan raunin, að
við Breiðafjörð þróaðist fyrr og
um miðja síðustu öld slík menn-
ingarviðleitni, að slíks voru engin
dæmi í þann tíma í öðrum héruð-
um, enda komu úr einni sveit við
norðanverðan Breiðafjörð á rúm-
um þremur áratugum þrjú af
merkustu skáldum þjóðarinnar.
í þessari bók, sem ég hef fyrir
framan mig, er Eggert Olafsson úr
Svefneyjum aðeins tvisvar nefnd-
Bökmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
ur, enda var hann í heimahögum
sínum kallaður Eggert verri. Það
er svo um ættir og tengdafólk
Eggerts landnámsmanns í Her-
gilsey, sem þessi bók fjallar, og þá
einkum um líf og starf hans sjálfs,
enda var það hann, sem var
kallaður Eggert betri. Sá Eggert
var af snauðu foreldri kominn, en
varð af eigin atorku, manndáð og
frábærri umhyggju fyrir lítil-
magnanum, vissulega fágætt mik-
Þrátt fyrir allt reyndist
Yesturbæriim meira Bjarmaland
Hendrik Ottósson.
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
irnar bárust frá Berlín um að
Rósa Luxemburg og Karl Liebkn-
echt hefðu verið drepin fylltist
Hendrik óhug. Hann flýtti sér
heim til Borgbjergs, en ritstjóri
Socialdemokraten lét sér fátt um
finnast og sagði að gott hefði verið
að losna við ófriðarsegginn
Liebknecht. Hendrik skrifar:
„Þennan dag skildu leiðir mínar
við sósíaldemókrata. Þær geta
aldrei legið saman aftur. Feril
þeirra, ataðan í blóði Karls
Liebknecht og Rosu Luxemburg,
Kiroffs hins rússneska og hundruð
þúsunda óþekktra verkamanna,
mun ég aldrei troða“.
Bjarmalandsför Hendriks Ott-
óssonar og Brynjólfs Bjarnasonar
á annað þing Alþjóðasambands
kommúnista í Moskvu var hin
sögulegasta eins og fram kemur í
bókinni. Hendrik er fullur af
barnslegri hrifningu á sovéskum
kommúnisma og ýmsum leiðtog-
um eins og til að mynda Lenín sem
hann sá og heyrði. Ekki spillti það
að þegar Lenín deildi á krata
sindraði úr björtum og fjörlegum
augum hans. Annars var hann
ekkert glæsimenni: „Hann var í
lægra meðallagi, herðabreiður og
virtist við fyrstu sýn hafa herða-
kistil. Höfuðið var stórt, hárið
hafði verið ljósjarpt, en var nú að
mestu horfið. Skegghýjung hafði
hann á efri vör og höku“. Engu að
síður var hann „áhrifamesti og
skarpskyggnasti foringi, sem
verkalýðurinn hafði eignast".
Þegar Hendrik Ottósson fer að
segja frá Hvíta stríðinu er komið
að þungamiðju þessarar bókar.
Þetta er frásögn af Ólafi Frið-
rikssyni og rússneska drengnum
sem margir kannast við. Þetta er
ekki ítarleg lýsing, en engu að
síður þrungin slíkri spennu að
lesandinn hrífst með. í nóvember
1921 gerðust þeir atburðir í
Reykjavík sem hefðu getað leitt til
byltingar, enda trúðu forystu-
menn þjóðarinnar og lögreglan því
að svo gæti farið. Þeir brugðust
því að dæmafáu ofstæki við því að
Ólafur Friðriksson héldi hlífi-
skildi yfir rússneskum dreng sem
var augnveikur. Engu var líkara
en þeir héldu að ný Spænsk veiki
myndi breiða úr sér meðal lands-
manna. Það verður að segja að
Ólafur Friðriksson kemur nokkuð
heilsteyptur út úr lýsingu Hend-
riks. Hann átti þess kost að láta
alvarlega reyna á hvort grundvöll-
ur væri fyrir vopnaðri valdatöku
róttækra manna, en sýndi still-
ingu. Þetta er að sjálfsögðu allt
séð með augum Hendriks Ottós-
sonar sem ekki lá á liði sínu í
þessum átökum. Bókinni lýkur á
klofningi í félagi jafnaðarmanna
og er hann sosum skiljanlegur
þegar það sem á undan er gengið
er haft í huga. Ungir menn vildu
afdráttarlausari stefnu en gömlu
kratarnir. En það var kaldhæðni
örlaganna að þrátt fyrir allt höfðu
menn eins og Jón Baldvinsson rétt
fyrir sér. Þeir áttuðu sig á skeik-
ulleik hinnar rússnesku forystu
furðu snemma.
Fyrir þá sem vilja fræðast
nánar um það atriði er til dæmis
ævisaga Guðmundar Gíslasonar
Hagalíns: Þeir vita það fyrir
vestan, ómetanlega heimild.
ilmenni en þó breyzk-mannlegur,
svo sem eðli allra stendur að
einhverju leyti til.
Játvarður Jökull Júlíusson á
Miðjanesi í Reykhólasveit var í
þann tíma, sem ég fékkst nokkuð
við stjórnmál á Vestfjörðum,
kunnur að góðri greind og allmik-
illi bókvísi og auk þess því, að
hann hefði fest trú á, að hið
víðlenda og fjölmenna gerzka ríki •
stefndi að betri og réttlátari
lífskjörum lítilmagnans vítt um
veröld. Hann hefur svo nú, þegar
elli hefur leikið hann ærið grátt
líkamlega, fest á blöð og síðan
vélritað handrit að þessari bók á
svo furðulegan hátt, að það vitnar
um ótrúlega hagkvæmni, sannan
stálvilja og einstæða þrautseiglu
sem allt sver sig í ættina til
þeirra, er erjuðu þannig jarðveg-
inn í eyríkinu breiðfirzka, að þar
varð grundvöllur menningar, sem
reyndist allri þjóðinni til nytja.
Nú er öldin önnur í því ríki. Þar
sem áður var jafnvel þröngbýlt,
eru nú aðeins sárfáar eyjar í
byggð og hin miklu og arðvænlegu
hlunnindi ýmist ekki nýtt eða
aðeins að nokkru leyti af fólki,
sem þar er ekki lengur búsett. Er
svo t.d. öld snúið, að selurinn, sem
áður mettaði fjölmargt fólk,
hvernig sem áraði, er að sögn að
verða eitt af meindýrum landsins.
Hefur því Játvarður talið seinustu
forvöð að kynna frekar en orðið
var þann mann, sem var einstæð-
ur að manndómi og líknarlund og
varð ættfaðir fjölmargra merkra
karla og kvenna, sem kunn hafa
orðið af margvíslegri ávöxtun
breiðfirzkra erfða, þó að Játvarð-
ur láti lesandanum undantekn-
ingarlítið um að finna nöfn þeirra.
I fyrstu leizt mér þannig á
bókina, að þar væri svo mikið af
víxlgengum ættartölum, að hún
gæti vart orðið nema mjög ætt-
forvitnum mönnum áhugaríkt les-
efni. En ekki hafði ég þó lengi
lesið, unz þar kom, að höfundurinn
Játvarður Jökull Júlíusson
skyti inn merkum lýsingum á
aldarfari, fáorðum, en furðu skýr-
um mannlýsingum og eftirminni-
legum atburðum, en allt kemur
þetta meira og minna saman í
einum brennidepli, gerð og at-
höfnum þess Eggerts, sem hjá
samtíð sinni og raunar fleiri
kynslóðum við Breiðafjörð skyggði
á harmaðan ástmög að minnsta
kosti flestra þeirra karla og
kvenna, sem ég hafði kynni af í
bernsku minni og æsku.
Árið 1783 hafði Eggert Ólafsson
betri byggt sér bæ í Hergilsey og
flutt þangað, en þá hafði eyjan
verið óbyggð i margar aldir. Egg-
ert kvaddi þangað börn sín og
tengdabörn, og brátt voru risnir í
eyjunni fjórir bæir, og síðar urðu
þeir fimm, og árið 1789 voru
hvorki fleiri né færri en 47 manns
búsettir í hinni löngum óbyggðu
eyju. Hún var þá orðin víðkunn af
þeim athöfnum landnámsmanns-
ins nýja, sem hann réðst í á öðru
ári búskapar sins. Þá höfðu Móðu-
harðindin herjað vítt um byggðir
landsins og hópar af örbjarga
fólki leitaði vestur í sveitirnar við
Breiðafjörð. Úrræða Eggerts hef-
ur áður verið getið á prenti, en
hvergi eins skýrt og í bók Ját-
varðs, og leyfi ég mér að birta
eftirfarandi frásögn orði til orðs,
svo einstæð sem hún er og þess
verð að sem flestir festi sér hana í
minni:
„Víða var fátækt svo mikil uppi
á landi, að þar var lítil geta til að
sjá fyrir örbjarga fólki. Það er
altalað sannmæli frá þessum
tíma, að þá hafi Eggert í Hergils-
ey farið einar tvær ferðir upp á
land, sagnirnar geta bæði um
Reykjanes og um Skarðströnd, á
áttæringi sínum, sem Hringur hét,
og sótt í bæði skiptin bjargarþrota
fólk, sem hafði safnazt þar saman.
alls sextíu eða sjötíu manns.
Fólkið flutti hann út í Odd-
bjarnarsker. Þar tók hann
traustataki þær verbúðir, sem
stóðu auðar. Þegar þær hrukku
ekki til, þá hvolfdi hann Hring til
að þeir, sem afstands urðu, fengju
þar skjól. Öllum sögnum ber
saman um, að hann nærði þetta
fólk allt eigin hendi, skammtaði
því sjálfur. Hann flutti þrjár
mjólkurkýr útí Oddbjarnarsker,
nærði fólkið á mjólk, eggjum og
fugli, auk sjávarfangs. Með hverri
máltíð gaf hann hverjum stóran
smjörskammt, sem hann mældi
með skeið. Allir réttu við, náðu
heilsu og kröftum. Jafnóðum og
fólkið fékk vinnuþrek á ný, lét
hann það róa til fiskjar. Þegar
fram á sumarið leið, flutti hann
fólkið til lands á ný og lét hvern og
einn hafa með sér aflahlut sinn
óskertan. Hver og einn fékk sjálf-
ur að ráða hvaða hlutskipti hann
kaus, hvort fólk leitaði átthag-
anna á ný eða leitaði sér vista
vestra."
I bókinni er sagt frá ýmsu
fleira, sem lýsir vel hvoru tveggja,
frábærum manndómi Eggerts og
svo til einstæðri líknarlund, og þó
að Jón hreppstjóri, sonur hans
væri ekki hans jafni, var hann
föður sínum líkur að drengskap og
líknsemi við lítilmagna. Var Egg-
ert vissulega maður mikillar ham-
ingju, en örlögin reyndust honum
þó einnig ærið harðhent. Sam-
gönguleiðir eyjabúa lágu um hinn
„bláa Breiðafjörð", gjöfulan með
afbrigðum, en um leið viðsjálan og
gjarnan á að sæta færis til að taka
þungbær gjöld fyrir gjafir sínar.
Og þegar Eggert var að verða
sjötugur, ollu sjóslys honum svo
þungum hörmum, að fá dæmi eru
slík í viðskiptum manna við það
ægivald, sem sakir snilli hans sem
sjómanns, fékk ekki náð að svipta
hann sjálfan lífi. Hann lézt úr
ellikröm 89 ára á þriðja dag jóla
1819.
Það skal svo að lokum tekið
fram, að bókin er rituð á góðu
máli, sem ber blæ sérstæðrar
gerðar höfundarins.
Engin sambærileg verk áöur á íslenzku:
Bækur allrar ff jölskyldunnar
Úr horfnum heimi koma goö, jötnar og hrímþursar
Ijóslifandi fram á sjónarsviöiö.
Goö og garpar úr norrœnum aögnum: Hugmynd-
ir hinna heiönu forfeöra okkar um sköpun
heimsins, uppruna goöa og manna — og
framvinduna. Meginkjarni norrænnar goöafræöi í
fjörlegri frásögn og hugvitssamlega myndskreytt-
ur.
Soö, menn og meinvættir úr grískum sögnum:
Gömlu goösagnirnar, um aldtr snar þáttur í
menningarsögu Vesturlanda, færöar í aögengileg-
an búning, sem höföar til nútíma lesanda.
Fjölskrúöugt safn klassískra sagna, fagurlega
myndskreytt.
í líflegri og þróttmikilli endursögn Sigurðar A. Magnússonar.
/erö kr. 8.970 WL sagaFORLAGI°
Hverfisgötu 54, sími 27622, Reykjavík.