Alþýðublaðið - 13.10.1946, Blaðsíða 3
Sunnudagur, 13. okt 1846.
ALÞV&UBLAÐBÐ
3
VORIÐ 1944 tók ég að
skrifa sögu Björns Jónsson-
ar ritstjóra, alþingismanns
og ráðherra. Ég hugði þetta
ekki svo miki.ð st.arf sem það
hefur reynzt. Ég hafði metið
Björn Jónsson mikils, hafði
lært það ungur. Ég hafði les-
ið allt, sem um hann hafði
verið skrifað látinn, og ég
hugði, að það mundi verða
mér tiltölulega létt verk, að
skrifa um hann sæmilega
merka bók. En ég hafði. ekki
skyggnzt nema lítillega í
þau gögn, sem vinna verður
úr, þegar ég sá, að margt sem
um hann hafði verið sagt til
lofs og lasts var sagt af mik-
illi yfirborðsmennsku. Jafn-
vel þeir menn, sem hefðu átt
að vera honum gagnkunnug-
astir, höfðu hvorki skilið
hann né þekkt til nokkurrar
hlítar, — eða þá að minnsta
kosti ekki _ neytt sinnar
þekkingar. Ég hef raunar
rekið mig á svipað, þegar ég
hef skyggnzt í lífsrök og
skapgerð ýmissa okkar mestu
manna. Stundum hafa þeir
smækkað, stundum stækkað
við nána athugun. Og ég
leyfi mér að halda því fram,
að ýmsir menn hafi. venið
stórum stækkaðir á kostnað
Björns Jónssonar eða kann-
ske hann frekar smækkaður,
hann afsakaður, þar sem engr
ar afsökunar var þörf. Ég hef
ekki fundið neitt það í fari
hans, sem ég get talið bera
vott um þá bjartsýnu yfir-
borðsmennsku og þá ófyrir-
lei.tni, sem hefur komið
fram í umsögnum andstæð-
inga hans og jafnvel hjá sum
um vinum þessa stórmennis.
Saga okkar öll frá 1874 hef-
ur verið skrifuð af furðulegri
grunnhyggni, og ég fullyrði
það, að bók mín um Björn
Jónsson muni. breyta þar stór
lega hlutfölluum manna á
milli. Ég hef sannprófað* að
samfylgd Björns Jónssonar
við Magnús Stephensen hef-
ur verið stór'lega misskilin,
og þá ekki síður framkoma
hans í símamálinu, og skal ég
þó taka það fram, að ég hefði
þar verið honum mótsnúinn
og eindreginn fylgjandi hans
mikla andstæðings, Hannesar
Hafsteins. Þá hugði ég banka-
málið eins konar afsakanleg
elliglöp manns, er langan átti
vinnudag og margar vinnu-
nætur að baki. En þar breytt
ist svo skoðun mín við nána
athugun, að mér varð það
mikið vandamál. Ekki þar
fyrir, að ég sæi, Björn Jóns-
son bera þar sigur af hólmi
sem sannandi hvert sitt á-
kæruatriði, heldur af þeim
orsökum, að hann var vissu-
lega í góðri trú og hugðist
láta eitt yfir alla ganga —
sjálfum sér til mikils sárs-
áuka. Ég hef sem sé við nána
athugun. á öllum. gögnum 1
málum Björns Jónssonar séð
það, að þarna var maður, sem
aldrei hafi viljað nema vél,
einn hitin mesti pérsónuleiki,
sem þjóð vor hefur nokkurn
tíma eignazt, ekki glaður bar-
dagamaður, heldur bardaga-
maður sem barðist eingöngu
af þörf góðs málstaðar, en
bitu vopn svo vel, að ekki
dugðu andstæðingúm oft
og tíðum aðrar brynjur
en ■ tortryggni .og ósann-
inda,t-iog; |ég segi það hik-
laust pg mun síðar sanna það
í bók m.inrii., svo að heimskir
menn einir saman munu þar
bera brigður á, sér til mikils
ama og mér til mikillar en
sjálfsagðrar tímatafar, að
Björn Jónsson er að minnsta
kosti á -tímabilinu frá 1874
— 1905 sá maður í stjórnmál-
um okkar, sem víðsýnastur
er, mestur hugsjónamaður og
um leið raunsæjastur. Og
mörgum óútmálanlegum og
stórbrotnum myndum hafa
íslenzkir alþýðumenn brugð-
ið upp af honum fyrir mér ■—•
ekki sízt prentarar hér í bæn-
um og þeir menn er ég kynnt
ist vestur í Barðastrandar-
sýslu í vor og töldu það auð-
heyrilega mesta sæmd sína í
lífinu, að verða til þess að
greiða tveim sinnum at-
kvæði til alþingis Birni Jóns-
sjmi, sem ég heyrði. í æsku
kallaðan af móði, aðdáun eða
gremju, en aldrei af lítilsvirð
ingu: Ísafoldar-Björn —
einstaka sinnum helvítið
hann Ísafoldar-Björn, en ekki
síður blessaðan karlinn hann
Isafoldar-Bj örn.
Björn Jónsson var fæddur
í Djúpadal í Austur-Barða-
strandarsýslu hinn 8. október
1846. Hann var af ágætum og
vel menntum bænda ættum
þarna vestra, þar isem þrosk-
aðist á 19. öld margt afbrigða
fólk að gáfum og skapferli,
og alþýðumenning stóð með
ágætum blóma, enda menn-1
ing og góðir eiginleikar orðn-
i.r mjög kynfastir í ýmsum
ættum, sem svo höfðu saman-
tvinnazt við hjúskapar-
tengsli. En hin afar ljósu og
ákveðnu festumerki í svip-
fari Björns Jónssonar, virð-
ast mér hafa veri.ð alger sér-
kenni í hans ætt, og þá er ég
í vor hitti systur hans, Júlí-
önu, sem heima á á Patreks-
firði hjá dóttur sinni Helgu
og manni. hennar, Ara Jóns-
syni, varð mér starsýnt á ætt-
armörkin og þá varfærnu
tign, er var í öllum svörum
og framkomu þeirra mæðgna.
1 Barðastrandarsýsla þykir
| erfið yfirferðar, en ekki
fannst mér mjög ti.l um það,
heldur varð ég þeim mun
! hressari sem ég fór oftar á
j hestbaki um hin fagurgrónu
| o'g anganríku lönd vestur
þar. Og duttu mér oft í hug
I orð Grelaðar, þá er hún sagði,
I að betri væri ilmur úr grasi.
að IJrafnseyri en annars stað-
ar við Arnarfjörð. Nú hafði
ég mestan hug á ilmgresi
aUstursýslunnar, o.g vist er
um það, að óvíða á landi. hér
mun ilman meiri en í Gufu-
dalshreppi. Djúpadalur er þar
engin undantekning, skógi
vaxnar hlíðar, þegar þú kem
ur í og ferð úr þessum dal, en
í dalnum sjálfum eru sléttar
grundir og lygnir silungshylj
ir, en brött fjöll og hnarreist
allt um kring. Það var eins og
náttdöggvuð og ilmþrungin
nýja öld valds og vegsemd-
ar. Ég skil ekki í því hrossi,
hvað sem manneskjunni líð-
ur, sem getur svo látið sér
hverfa land Djúpadals, að
það líti ekki vi.ð og gneggi
hátt, og svo var um hross
Friðriks vinar míns og fylgd-
armá'nns, og óvenju óstýrilát-
ir vöru þeir, hestar Halldórs
frá Kjrkjubóli, sem raunar
kunna að hafa gneggjað eft-
ir blómlegum byggðum Borg
arfjarðar, því að þaðan voru
þeir komnir. En fulltrúi
SÍÐASTLIÐINN þriðju-
dag, 8. október, voru hund
rað ár liðin frá fæðingu
Björns Jónssonar ritstjóra,
hins skelegga baráttu-
manns í sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar á síðustu ára-
tugum nítjándu aldarinn-
ar og fyrsta áratug hinn-
ar tuttugustu. í tilefni af
því hefur Guðmundur G.
Hagalín rithöfundur sent
blaðinu grein þá, sem hér
birtisí; en Guðmundur er
nú að undirbúa ítarlega
ævisögu þessa þjóðkunna
blaðamamis og síjórnmála
manns.
ég þori að segja það fullum
fetum, að það er umtöluð
stefna þeirra Jóns Sigurðs-
sonar, sem Björn Jónsson
heldur fram í blaði sínu. Þá
er við höfum náð þvi fyrsta
stigi stjórnfrelsis að hafa
fengið okkar stjórnarskrá, þá
er höfuðatriðið þetta: Að
sýna og sanna i verki, að við
séum menn til að sjá okkur
meðal annars spíritisminn og
bannmálið. Hann mun — eft-
ir þvi, sem ég veit bezt —
hafa kynnzt bannmálinu fyr-
ir aðgerðir vinar síns, Einars
Hjörleifssonar Kvarans, og
Einar sagði mér það á sein-
ustu árum sínum, að ekki
hefði Björn Jónsson gert það,
er hann gerði fyrir spíritism-
ann, af innri þörf á sönnun-
um, heldur fyrir þær sakir,
að hann hefði talið það
mundu hafa óendanlega mik-
ið lífsgildi, jafnvel gerbreyta
veröldinni, ef allur þorri
manna festi trúnað á annað
líf vegna sannana spírit.ism-
ans. Þá var bað bannmálið.
farborða, en síðan, þegar sá jÞað er víst allra meining og
sigur sé unninn, þá gerum mál, ,að þáð hefði ekki náð
við miklar kröfur um sjálf-
stæði og sjálfræði. Sumum
þótti Björn nokku'ö náinn
fylgismaður Magnúsar Steph
ensens landshöfðingja, og
töldu ýmsir, að þar hefðu
nokkur áhrif auglýsingar
stjórnarinnar í ísafold, en
sannleikurinn mun hafa ver-
ið, að þeir Björn og Magnús,
sem var hinn ágætasti mað-
fram að ganga, ef Björn Jóns
son hefði þar ekki verið eins
harðfylginn og hann var, og
er þó óhætt að segja, að þar
var þjóöfélagsþegninm en
ekki einkamaðurinn Björn
Jónsson að verki. Ég minnist
þess gerla, að þá heyrði ég
fyrst talað nokkuð að ,ráði
um Björn Jónsson, þegar
tveir menn komu til Lokin-
iSSSÍS fíiáááás.;,'
ssiis: ; fm - j| .,i||
mm lÉBjx
mlÍíímí 1
ill
og
a ein arum.
Rússíá og Gísli vélstjóri voru
komnir undir sælan væng
Máríu sinnar, þegar við Frið-
rik og Halldór nutum þess
sama ilms og verið hafði afl-
vaki fegurðar- og gróðrar-
þrár drengsins, sem lagði
ungur ást við gli.tgróður jarð-
ar og ilman íslenzkrar tungu.
Ég verð nú að fara fljótt
yfir sögu, enda þykist
hafa gefið nokkra hugmynd
um það, sem koma skal, þá
er loks kemur sú bók frá mér
ur, muni hafa verið sammála hamra, Kristinn á Núpi, mik-
um það, að haldið væri fast
á fjármálum landsins og ekki
látið skeika um horf þjóðar-
skútunnar. Þó gerðist Björn
Jónsson andstæðingur Magn-
úsar, þegar honum þótti um
of gæta þröngsýni um nauð-
synjamál íslands, og lét hann
þá bitran brand sinn ekki
síður sniða einkenniskápu
konungsfulltrúa en annarra
manna. Virðist mér, að hann,
Tryggvi Gunnarsson og Arn-
ljótur Ólafsson, sem of lítið
hefur verið um ritað, hafi
verið einna mikilfenglegastir
fulltrúar íslendinga í stjórn-
málum á áratugunum næstu
eftir að Jóns Sigurðssonar
missti við, og engu ómerkari
en Benedikt Sveinsson, svo
mikill eldhugi sem hann þó
var. Björn var mikill og dug-
andi stuðningsmaður allra
samgöngumála, og menn geta
séð af alþingistiðindum frá
1879 hver stuðningsmaður
bókmennta hann var, en
um leið framkvæmda Torfa í
Ólafsdal. Raunar er það og'
auðsætt af blaði hans, ísa-
fold, hve mikils hann mat
Torfa, og þá ekki siður braut-
ryðjendastarf þeirra Geirs
gamla Zoega og Markúsar
Bjarnasonar, og skil ég ekki,
að jafn stórhuga menn og ís-
lenzkir útgerðarmenn skuli
maður og virðulegur,
hinn ágæti fræðari
mmn síðar meir, Ólafur
Ólafsson kennari. úr Hauka-
dal, annar mikill andstæð-
ingur Björn í sjálfstæð-
ismálinu, hinn eindreginn
fylgismaður hans á hverjum
vettvangi — og báðir jafn-
miklir eldhugar. Síðar — það
er að segja á næsta sumri,
gafst mér svo kostur á að sjá
og heyra Björn Jónsson, og
er mér hann ógleymanlegur.
Hann lét senda til föður
míns, sem eins af sinum fáu
fylgismönnum í hreppnum —•
og fékk ég að fara til Þing-
eyrar, þá á tíunda ári, til
þess að hlusta á Björn Jóns-
son. Er mér hugstætt bros
hans, sem allt í einu litkaði
og lýsti hinn annars nokkuð
harðlega svip, og eins hitt,
hve léttilega hann meðhöndl-
aði hina ágætu menri, sem
þarna voru til andmæla. Sið-
an naut ég þeirrar að mér
fannst einstæðu virðingar að
sitja ásamt föður mínum til
borðs með þessum manni,
sem sumir töldu óalanda og
óferjanda öllum bjargráðum.
Og að slíkur maður klappaði
manni á kollinn — þvílíkt
undur! Og brosið hans þá!
Annars hef ég siðar orðið
þess visari, bæði af frásögn
Þcrsteins ritstjóra Gíslasonar'
um Björn Jónsson, sem er ekki hafa reist Birni Jóns'syrii
orðin mér erfitt, en þó óút-! veglegan varð.a, ekki sízt þeg- j0g Bjarna Jónsscnar alþingis-
máanlegt viðfangsefni.. Faðir ar tekið er tillit til áhuga jmanns frá Vogi, auk athug-
hans fyrir hafnarmálum
Björns Jónssonar var unn
andi bókvísi og þjóðlegra
mennta, og ég er ekki í nokkr
um vafa um það, að umhverf-
ið og áhrif breiðfirzkrar
menningar hafa haft geysi-
mikil áhrif á hinn tilfinn-
ingaríka og gáfaða dreng.
Eg mun ekki að þessu smni
dvelja mikið við hina ytri at-
burði í ævi Björns Jónsson-
ar. En eftirtektarvert er, að
hcnum sækist seint háskóla-
námið, þrátt fyrir það, þó að
honum hafi vegnað hið bezta
við stúdentspróf. Og mér
virðist ekki erfitt að skilja
þetta. í Kaupinhöfn kemst
hann fljótlega í náið samband
við Jón Sigurðsson og verður
þegar svo hrifinn af hugsjón-
um hans og hugmyndum um
framkvæmdir á Islandi, að
það tekur hug hans nær all-
an. Það er upplýst mál, að
me'ð fullu ráði Jóns Sigurðs-
sonar stofnar Björn Jónsson
blaðið ísafold, og Jón bein-
línis útvelur hann sem blaða-
og forustumann á íslandi, og
Reykjavíkur.
Hvernig mátti það svo
verða, að slíkur eldhugi sem
Björn Jónsson var skyldi
andstæður simamálinu? Ég
hygg, að þar hafi verið mik'ill
og jafnvel meiri þáttur en
unar a ísafold, að það var
síður en svo, að BjÖrn væri
fljótur til að. taka afstöou
gagnvart hinu svokallaða
uppkasti. Hánn athugaði það
mál vel og vandlega, en var
svo betri en enginn, þegar til
kom. Um átök hans í ýmsum
fram kernur í skrifum um 1 þeim málum, sem hann varð
málið óttinn við Stóra nor-
ræna — hið mikla danska
fyrirtæki, sem hann hugði
mundi binda íslenzku þjóð-
ina í báða skó. Hins vegar
mun hann hafa litið svo á, að
loftskeytatækjunum mundi
óðum miða til framfara, og
mundi þar kostna.ðurinn
verða hverfandi lítiíl, þegar
fram i sækti. En það hefur
nú sýnt sig, a.ð ennbá hafa
ekki loftskeytin útrýmt .sim-
arium, og mu'ridu fáir vilja
án hans vera. En hver er lika
sá, ,sem hafi rétt fyrir sér í
öllum' greinum?
Þau .mál, sem menn skipt-
ust ekki um eftir pólitiskum
vinsælastur og' frægastur
fyrir, eins og til dæmis jarð-
skjálftamálinu, hef ég fengið
svo undraverðar en þó sann-
ar sagnir, að mér þykir ekki
gegna furðu, þó að ekki yrði
Björn Jónsson gamall maður.
Duttu mér i hug.orð úr forn-
sögunum: Og ,þá hamaðist
hann.
Loks kem ég að ráherra-
tigninni og bankamálinu.
Víst er, að þannig var ráð-
herratignin til kbmiri' — éins
og Einar Hjörleifsson Kvaran
segir, enda ber honum þar
saman við Bjárria frá Vogi.
Hitt var svo annað mál, að
þá er út i ráðherradóminn
flokkalinum, en Björn Jóns- kom, mun Björn Jónsson hafa
son studdi af aíefli, voru I Framhald á 7. siðu. ^