Lesbók Morgunblaðsins - 25.06.1967, Blaðsíða 10

AMERIKU-FARGANIÐ
Sumarið 1887 söfnuðust 300 vesturfarar saman á
Borðeyri, en þangað hafði þeim verið stefnt.
Skipkoman dróst í sjö vikur og allan fímann beið
fólkið á Borðeyri, húsnœðislaust og mafarlítið
islendingar í Ontario í Kanada, á leið til Nýja íslands.
inn. — Málalok urðu þau, að næsta
sumar úrskurðaði landshöfðingi að
gengið skyldi að veði Allan-félagsins
hjá Privatbanken og farþegunum frá
Borðeyri greiddar alls kr. 9090,00
skaðabætur fyrir biðina þar.
N ú víkur sögunni að öðru efni.
Árið 1873 flaemdist Jón Ólafsson rit-
stjóri af landi burt. Hann hafði þá verið
ritstjóri Göngu-Hrólfs, en verið svo
tannhvass í garð landshöfðingj a, að
landshöfðingi stefndi honum þremur
stefnum, og féllu dómar í undirrétti á
þann veg, að í einu málinu var Jón
dæmdur í 200 rdl. sekt til ríkissjóðs, í
öðru málinu í sex mánaða einfalt fang-
elsi og hinu þriðja í ársfangelsi. Leizt
honum þá ekki á blikuna og flýði land
og fór til Vesturheims.
Hann komst þar fljótt í kynni við
ýmsa íslendinga, sem voru óánægðir
með hlutskipti sitt. Þeir kunnu ekkert
til akuryrkju og ekki þau vinnubrögð
sem þar tíðkuðust. Þeim þótti landið
víða hrjóstrugt og erfitt þar sem þeim
var vísað á dvalarstaði, en þó tók veðr-
áttan út yfir, helfrost á vetrum en
ofsahiti á sumrum. Vildu margir kom-
ast burt og þangað er land vaeri betur
við sitt hæfL
Þá benti einhver Jóni á Alaska. Þetta
mikla og gagnauðuga land höfðu Banda-
rikin keypt af Rússum 1867 fyrir 7
milljónir og 200 þúsundir dollara í
gulli. En landið var enn með sömu
merkjum og þá er það var keypt.
Þangað höfðu engir hvítir landnemar
farið og þar bjuggu ekki aðrir en frum-
byggjarnir, nokkrir Indíána.r og Eski-
móar. Þarna var veðrátta við hæfi
íslendinga og þarna var nógur veiði-
skápur.
Jóni leizt vel á tillöguna. Hann kall-
aðí fslendinga í Wisconsin saman á
fund til að ræða málið við þá, og að
tillögu hans var þar kosin þriggja
manna nefnd er fara skyldi til Alaska
og athuga staðhætti og landkosti þar.
Var það hugmynd Jóns ef allt væri
eins og sögur fóru af, að allir Is-
lendingar vestan hafs skyldi flytjast
þangað og stofna þar sjálfstjórnar-ný-
lendu, í von um að aðrir vesturfarar
kæmu á eftir. Virðist svo sem Banda-
ríkjastjórn hafi verið hugmyndinni
hlynnt.
Jón var auðvitað kosinn formaður
nefndarinnar og með honum þeir Ölaf-
ur Ólafsson frá Espihóli og Páll Björns-
son. Fundarmenn sendu bænarskrá til
forseta Bandaríkjanna, sem þá var
Grant, og báðu hann að styrkja þá til
fararinnar. Brást forsetinn svo vel við
þeirri málaleitan, að hann setti her-
skip undir þá og með því fóru þeir
norður til Alaska og leizt þar heldur
vel á sig, einkum á Kodiak-ey, en um
hana sögðu þeir: „Það er sannfæring
vor, að Kodiak sé betur lagað fyrir
fslendinga en nokkurt annað land, er
vér þekkjum, á jörðinni".
Að förinni lokinni ritaði Jón bækl-
ing, sem nefnist Alaska. Er þar fyrst
lýsing á landinu, þá skýrsla þeirra
félaga, og seinast talar höf. um hvers
vegna íslendingar ætti að nema Alaska,
„Kanada hefir þá annmarka, er sumpart
gera það alveg óaðgengilegt fyrir ís-
lendinga", segir hann, og Bandaríkj-
unum finnur hann ýmislegt til foráttu.
„Öll þau landþláss í Bandarikjunum
og Kanada, sem hafa til mála komið
(að Alaska undan skildu), eru svo
löguð að akuryrkjan er aðal atvinnu-
vegurinn, og verða því fullorðnir menn
að heiman að læra hér allt að nýju sem
börn, er til verka heyrir. Alaska eitt
veitir færi á að stunda sömu atvinnu
sem heima. f engu þessara landplássa,
nema Alaska, er veiðiskapur svo mik-
ill að nýkomandi geti við það lifað
í fyrstu. En í Alaska er hverjum auð-
gefið að lifa, þótt hann stigi þar fæti
á land allslaus af öllu öðru, ef hann
hefir skotfæri og færi og öngul, öxi og
tálguhníf með sér“.
Þeim, sem eru á móti útflutningi, svar-
ar hann þessum orðum: „Ef íslendingar
geta flutt til þess lands, þar sem þeir
og niðjar þeirra um ókomnar aldir
geta haldið tungu og þjóðerni, myndað
frjálst íslenzkt þjóðveldi, svo að þeir
missi einskis annars í við að fyrirláta
fósturjörð sína, en að leggja af sér
hlekki fornrar ánauðar, — ef útfluttir
íslendingar geta endurreist þjóðveldi
íslands í nýrri og betri mynd í fram-
andi og nýju landi, er með tímanum
gæti orðið, sakir landrýmis og jarðgæða,
aðalaðsetur íslenzks þjóðernis í heim-
inum — eins og óneitanlega má verða
í Alaska — hvaða ástæðu munduð þér
þá færa móti útflutningi fólks til slíks
lands, þér miklu þjóðernis og frelsis
vinir? Hvers er þá í misst? segi ég. Jú,
nokkurs er í misst, segið þér, en þér
sjáið ekki gegnum glámskyggnis gler-
augu yðar hvað það er. Ég skal segja
ykkur það, dúfurnar minar. Það er
danskan og konungsvaldið! Það eru
hlekkirnir, sem rakkinn er orðinn svo
vanur að bera, að hann kann ekki við
sig án þeirra. Þessi eru þau súrdeig,
sem hafa gegnsýrt yðar íslenzku sálir,
og gert þær að illa dönskum súrmjólk-
ursálum, svo að allt sem þér vitið og
skynjið er danskt. Og þá má nærri geta
hvílíkir garpar frelsisins þér séuð, þar
sem þér hafið lært að elska frelsið af
þeirri þjóð, sem aldrei þekkti frelsi
og aldrei vissi hvað það var, því Danir
hafa ávallt verið þrælar í anda".
Síðan minnist hann á framtíð hins
nýja landnáms og segir: „Ef íslendingar
næmu nú land í Alaska, segjum 10 þús-
undir á 15 árum, og fjöldi þeirra tvö-
faldaðist þar t..d. á hverjum 25 árum,
sem vel mætti verða og ugglaust yrði í
svo hagfelldu landi, þá væri þeir eftir
3—4 aldir orðnir 100 milljónir, og
mundu þá þekja allt meginlandið frá
Hudsonflóa til Kyrrahafs; þeir gæti
geymt tungu sína, aukið hana og auðg-
að af hennar eigin óþrjótandi rótum, og
hver veit, ef til vill sem erfingjar hins
mikla lands fyrir sunnan, smátt og
smátt útbreitt hana með sér yfir þessa
álfu og endurfætt hina afskræmdu
ensku tungu.“.
Svo sér hann þá í anda nota hina
miklu skóga Alaska til skipasmíða og
gerast einhver mesta siglingaþjóð í
heimi og ná undir sig allri verzlun við
Kyrrahafið.
essi var hinn nv'kli framtíðar-
draumur Jóns Ólafssonar. Þetta var
hinn nýi íslendingabragur hans, her-
hvöt til íslendinga að hrista af sér ok
Dana og leggja að nýju undir sig
ónumið land og gerast þar mikil og
frjáls þjóð.
En þessi draumur rættist ekki. Ein-
hvern veginn fóru fyrirætlanir hans út
um þúfur, hvort heldur hefir verið
vegna þess, að Bandaríkjastjórn hefir
verið treg til að leggja fram nóg fé til
að framkvæma fyrirætlanirnar, eða þá
að staðið hefir á löndum, þeim óað við
að hrekjast lengra og fara norður í
óbyggðirnar, nema hvort tveggja hafi
verið. Og svo kom Jón heim til fslands
aftur árið eftir og gerðist síðan starfs-
maður í útflytjendaskrifstofu Sigfúsar
Eymundssonar.
E nginn skyldi lá þeim, sem vestur
fóru til þess að leita sér betri afkomu
og reyna að tryggja börnum sínum og
afkomendum betri framtíð en þá, sem
um þær mundir virtist liggja fyrir þeim
hér á landi. En enginn getur neitað því,
að ýmsir svartir blettir voi-u á Út-
flutningsmálinu. Með gullnum loforð-
um, sem aldrei voru efnd, var fólk
hreint og beint tælt til þess að fara
vestur. Ýmsir struku héðan og skildu
eftir konur og börn í greinarleysi. Og
sögur gengu um það, að sveitarstjórn-
ir hefði fundið upp á þvi snjallræði að
losa sig við sveitarþyngsli með því að
greiða fargjöld vestur fyrir öreiga-fjöl-
-skyldur, og látið sér á sama standa hvað
um þær yrði þegar vestur kæmi.
Vesturheimsþráin varð faraldur hér
á landi, og þótt færri kæmust en vildu
ollu Vesturheimsferðirnar fólksfækkun
á landinu, eins og sjá má á eftirfar-
andi tölum um mannfjölda samkvæmt
manntali presta:
Ár Mannfjöldi á öllu landinu
1881 voru í landinu 72.453 sálir
1882 — - — 71.175 —
1883 — - — 69.772 —
1884 — - — 70.513 —
Nú er þess að gæta, að í Sunnlend-
ingafjórðungi hafði kveðið mjög iítdð að
Vesturheimsferðum, og þar hafði fólki
fjölgað nokkurn veginn eðlilega á þess-
um árum. En í öllum hinum landsfjórð-
ungunum hafði orðið mikil fækkun og
varð þó enn meiri er fram í sótti. Lá
þá við borð að heilar sveitir legðist
í auðn. Árið 1888 var t. d. svo komið
í Arnarstapaumboði á Snæfellsnesi, að
þar hafði fjöldi jarða verið yfirgefinn
og fengust þær ekki byggðar aftur. Og
þá buðu yfirvöldin að hver sem vildi
gæti fengið þar jarðnæði leigulaust í
5 ár.
Stöðug skæðadrífa bréfa kom frá
Vesturförum og langflest bréfin voru
áróður til manna hér um að flytjast
vestur. Útflutningsstjórarnir lágu held-
ur ekki á liði sínu. Og það er mann-
iegur veikleiki að trúa helzt því, sem
þeir vilja að satt sé, því sem gefur
tyllivonir. Blöðin hér létu þetta lengi
afskiptalaust, en svo var hafin sann-
kölluð herferð af löndum vestra. Þeir
tóku að nokkru leytá upp hugmynd
Jóns Ólafssonar, ekki þó um Alaskai,
heldur að fá alla íslendinga til þess að
flytjast vestur um haf til Kanada.
íslenzkt blað hafði verið stofnað
vestra, ssm Leifur hét, og átti auðvitað
í miklu basli. En árið 1884 tók Kanada-
stjórn það upp á sína sterku arma,
samdi um að kaupa af því 2000 eintök
fullu verði, en þau skyldi send til Islands
og dreift þar ókeypis til þess að spana
menn til vesturferða. Og blaðið var þá
heldur ekki myrkt i máli. Það sagði
að þessi ókeypis eintök hefði verið
send til útbýtingar „öllum hinum þjóð-
hollustu og mestu föðurlandsvinum, með
áskorun um að þeir ljái sitt lið til að
flytja hverja lifandi sál af landi burt
og lofa íslandi að standa auðu og tómu
í nokkra tugi ára“ o. s. frv.
Og svo var stofnað „lslendingafélag“
í Winnipeg og var á stofnfundinum
samþykkt m. a. að rita yfirstjórn Kan-
adaveldis bænarskrá um að kosta tvo
menn til Norðurálfunnar og íslands, til
þess að reyna fyrir sér á Englandi og
öðrum löndum Norðurálfu, að koma þar
á félögum til að bjarga bágstöddu fólki
á íslandi að komast burt þaðan til
Vesturheims, með því að nú sé „út-
lit fyrir hungur og jafnvel mannfelli"
á Norðurlandi. Ef yfirstjórn Kanada
skyldi daufheyrast við þessu, átti að
reyna við stjórn Manitoba. — Þessir
menn, sem fundinn sátu, voru svo stór-
huga, að þeir ætluðu sér að flytja alla
íslendinga til Vesturheims, og vegna
þess að þeim yrði þá ekkert úr búslóð
sinni og kvikfénaði, ef allir færu, þá
skyldi allur búpeningur þeirra og lausa-
fé flutt msð þeim til Kanada.
E ins og áður getur var hér í landi
talsverð gremja út af hinum skefjalausa
áróðri, sem rekinn var fyrir Vestur-
ferðum, en nú kastaði tólfunum. Menn
höfðu hent góðlátlegt gaman að því, að
Jón Ólafsson hugðist stofna íslenzka
sjálfstjórnarnýlendu í Alaska, því að
þar var aðedns talað um að þangað
flyttust þeir íslendingar, sem komnir
10 ÚESBÓK MORGUNBLAÐSINS
25. júní 1967