Náttúrufræðingurinn - 1984, Blaðsíða 15

ljá krafta veðra-berin rauð“ o. s. frv.
og verður ekki annað séð en hér sé átt
við hrútaber. Trúlega hefur Eggert
búið nafnið til, þetta er skáldamál hjá
honum, veður merkti hrútur í gömlu
skáldamáli (Sveinbjörn Egilsson
(1931), sbr. væder eða vœdder sem
enn rnerkir hrútur á dönsku) og á
sömu skoðun er Steindór Steindórsson
(1978) hvað þetta nafn varðar. í „ís-
lenzkri Grasafræði" notar Oddur
Hjaltalín (1830) m. a. nafnið frúr-
berjakrækla á þessari tegund og til-
greinir það fyrst. Þar er greinilega um
áhrif frá dönsku að ræða eins og víðar í
Grasafræði Odds, en hrútaberjalyng
heitir fruebœr (þ. e. Maríuber) á
dönsku. Nafnið krœkla notar Oddur
um ættkvíslina Rubus, hefur líklega
búið það til, og síðan verður til þetta
undarlega nafn frúrberjakrœkla út frá
danska nafninu.
Það liggur náttúrlega í augum uppi
að það eru aldinin sem nafnið hrúta-
ber á upphaflega við, eins og greini-
lega kemur fram hjá Eggerti og Bjarna
(1772), þó það hafi verið og sé enn oft
haft um plöntuna alla, og að nafnið
hrútaberjalyng er síðan myndað af
því, og að Stefán bjó til nafnið hrúta-
berjaklungur á sama hátt eins og áður
segir. En Gísli Oddsson (1917) tekur
þetta beinlínis fram, þó að engar aðrar
af þessum eldri heimildum geri það,
að aldinið heiti hrútaber og sé plantan
kölluð hrútaberjalyng eftir því. Og í
„Flóru íslands" (Stefán Stefánsson
1901, 1924 og 1948), „íslenzkum jurt-
um“ og „íslenzkri ferðaflóru“ (Áskell
Löve 1945, 1970, 1977 og 1981) kemur
þetta auðvitað skýrt fram líka.
Hinar sérkennilegu ofanjarðarrengl-
ur hrútaberjalyngsins hafa líklega
lengi haft sérstakt nafn, því að þær eru
mjög áberandi, eins og allir vita, og
eitt höfuðeinkenni tegundarinnar.
Björn Halldórsson (1783) segir í
„Grasnytjum“ að hrútaberjanna mjóu
leggir kallist skollareipi, og undir því
nafni ganga renglurnar oftast, sjá
Mohr (1786), Odd Hjaltalín (1830),
Grpnlund (1884) og Stefán Stefánsson
(1901, 1924, 1948), enda nota allir
grasafræðingar, sem um hrútaberja-
lyng hafa skrifað á íslensku síðustu
áratugina, þetta nafn á þeim. Stefán
Stefánsson getur þó einnig um nafnið
tröllareipi á renglunum í öllum útgáf-
um „Flóru íslands" en ekki er mér
ljóst hvaðan hann hefur það, því það
virðist ekki útbreitt, og sjálfur hef ég
aldrei heyrt það notað. Steindór
Steindórsson (1978) getur þess þó í
„íslenskum plöntunöfnum" og ber
Árna Óla fyrir því, en segir ekki hvar
það komi fyrir í ritum Árna. Þriðja
nafnið á renglum hrútaberjalyngsins
er pétursbelti, og eru þær þá vafalítið
kenndar við sánkti Pétur. Það nafn hef
ég aldrei heyrt notað og hvort það lifir
nokkurs staðar í mæltu máli veit ég
ekki, en bæði Olavius (1781) og Mor-
itz H. Friðriksson (1883) nefna það,
og í „Islenskum plöntunöfnum“ getur
Steindór Steindórsson (1978) þess, að
í „íslenskum sögum og sagnaþáttum"
Guðna Jónssonar segi, „að svo heiti
renglur á hrútaberjalyngi“ og að
ákveðin trú hafi verið á þeim til að
lækna með gigt.
LÝSING
Eftirfarandi lýsing á hrútaberjalyngi
er að mestu leyti byggð á íslenskum
eintökum í grasasafni Náttúrufræði-
stofnunar íslands og allar tölur og
meðaltöl sem gefa til kynna stærð eru
samkvæmar mælingum mínum. Að
nokkru leyti hef ég stuðst við Flóru
íslands (1948) og haft hliðsjón af lýs-
ingum hrútaberjalyngs í erlendum
flórum, einkum „Flora Europaea, II.“
(T. G. Tutin o. fl. 1968), „Flora of the
109