Morgunblaðið - 05.10.2002, Blaðsíða 4

4 ∼ Lesbók Handritasýning 2002 Morgunblaðið
þingið 1961 og öðru sinni 1965. Jafnframt var gerður sáttmáli milli land-
anna um afhendinguna, sem fól í sér að flutningur handritanna mætti
taka allt að aldarfjórðungi frá gildistöku sáttmálans og íslensk stjórnvöld
settu ekki síðar fram frekari óskir um afhendingu þjóðminja úr dönskum
söfnum. Vegna málaferla í kjölfar lagasetningarinnar var þó ekki unnt að
fullgilda sáttmálann fyrr en málaferlum var lokið með dómi Hæstaréttar
Danmerkur 19. mars 1971.
Síðasta vetrardag 1971, 21. apríl, sigldi danska varðskipið Vædderen
inn á Reykjavíkurhöfn með fyrstu handritin innanborðs, Konungsbók
eddukvæða og Flateyjarbók. Íslendingar höfðu lagt sérstaka áherslu á að
þessi tvö handrit yrðu meðal þeirra sem afhent yrðu, og með því að þau
voru talin falla utan greinimarks laganna var sérstaklega tekið fram að
þau skyldu afhent. Þúsundir manna söfnuðust saman við höfnina þegar
Vædderen lagðist að bryggju, og aðrir fylgdust með í fyrstu beinu út-
sendingu sjónvarpsins utan húss. Fulltrúar þjóðþings og ríkisstjórnar í
Danmörku voru viðstaddir hátíðlega athöfn í Háskólabíói, þar sem Helge
Larsen, menntamálaráðherra Dana, afhenti handritin íslenskum starfs-
bróður sínum, Gylfa Þ. Gíslasyni, en hann aftur Magnúsi Má Lárussyni
háskólarektor: „Vær så god, Flatøbogen.“ – „Tak.“ – „Og Ældre Edda.“
Konungsbók eddukvæða er nú varðveitt, með öðrum handritum frá Dan-
mörku, sem helsti kjörgripur norðurálfu í Stofnun Árna Magnússonar á
Íslandi.
Samkvæmt handritalögunum dönsku skyldi sérstök nefnd, skipuð
tveimur fulltrúum Hafnarháskóla og tveimur tilnefndum af Háskóla Ís-
lands, fara yfir handrit í Árnasafni og Konungsbókhlöðu og meta hver
þeirra féllu undir greinimark laganna, en forsætisráðherra Dana skyldi
hafa endanlegt úrskurðarvald í því efni. Í skiptanefndinni sátu Chr.
Westergård-Nielsen og Ole Widding af hálfu Dana, en frá Háskóla Ís-
lands Jónas Kristjánsson og Magnús Már Lárusson, en ritari íslensku
nefndarmannanna og varamaður var Ólafur Halldórsson. Eftir að skipta-
nefndin hafði gengið frá fyrstu skránni um handrit sem hún taldi að ættu
að fara til Íslands og ráðherra staðfest hana 1973, hófst regluleg afhend-
ing handrita. Skiptanefndin hélt 42 fundi, þann síðasta 1984, og af-
greiddi þorra handritanna samhljóða, en sum með meirihluta atkvæða. Í
allmörgum tilvikum voru atkvæði jöfn, og skipuð var önnur nefnd til að
taka afstöðu til þeirra. Í henni sátu Danirnir Iver Kjær og John Kousgård
Sørensen og Íslendingarnir Jakob Benediktsson og Jónas Kristjánsson.
Endanlega var gengið frá skiptingu handritanna í janúar 1986, og í
tengslum við það undirrituðu menntamálaráðherrar landanna, Bertil
Haarder og Sverrir Hermannsson, samstarfssamning um ljósmyndun og
viðgerðir íslenskra handrita sem eftir verða í Kaupmannahöfn, og um
handritarannsóknir í löndunum tveimur. Til staðfestingar þeim samningi
og því, að handritamálið væri á enda kljáð, gerðu ráðherrarnir sérstaka
bókun á Þingvöllum 1. ágúst 1986. Niðurstaða skiptanna varð sú að til
Íslands skyldu koma 1666 handrit og handritahlutar og um það bil 1350
fornbréf og 6000 fornbréfauppskriftir úr Árnasafni og auk þess 141
handrit úr Konungsbókhlöðu.
Það ákvæði í samningi Danmerkur og Íslands um afhendingu handrit-
anna, að hún mætti taka aldarfjórðung, var rökstutt með því, að á hand-
ritum þyrfti að halda við samningu hinnar miklu íslensku orðabókar sem
þá var í undirbúningi og nú er farin að koma út. Fleira tók þó sinn tíma
í sambandi við afhendinguna. Hvert afhendingarhandrit var ljósmyndað
og ljósmyndirnar bornar saman við hverja blaðsíðu handritanna. Jafn-
framt var hugað að ástandi hvers handrits, gert við blöð eftir þörfum, lé-
legt band endurnýjað og öskjur gerðar um sum handritanna og einnig
búið um fornbréf með sérstöku tilliti til varðveislu innsigla. Loks var bú-
ið um hverja handritasendingu, þannig að tryggt væri að ekkert skadd-
aðist í flutningum. Nærri lætur að allt þetta starf hafi kostað danska rík-
ið vinnulaun 5–8 manna árlega þennan aldarfjórðung auk efnis, tækja og
aðstöðu.
Þau handrit sem hingað hafa komið varða flest íslensk efni, svo sem
ákveðið var í handritalögunum dönsku. Úr safni Árna Magnússonar hafa
komið heim að heita má öll handrit Íslendingasagna og einnig handrit
Íslendingabókar Ara fróða, Sturlunga sögu, biskupasagna og annála, lög-
bækur, ættartölubækur og dóma- og bréfabækur auk fornbréfa og forn-
bréfauppskrifta. Einnig hin mikla orðabók Jóns Ólafssonar úr Grunnavík
og önnur verk þess iðjusama fræðimanns. Þá hafa komið handrit rímna
og fleiri tegunda skáldskapar, einnig ungra riddarasagna og sögur heil-
agra manna, sem víst þykir að hafi verið samdar á Íslandi, og annað að-
alhandrit Stjórnar, þýðingar úr Gamla testamentinu með skýringum.
Flest þessara handrita eru úr hinu eiginlega Árnasafni, en sum úr yngri
sérsöfnum þess, sem frá Íslendingum voru komin, söfnum Magnúsar
Stephensen, Stefáns Eiríkssonar og Konráðs Gíslasonar. Handrit með
samkynja efni hafa einnig verið afhent úr Konungsbókhlöðu auk Kon-
ungsbókar eddukvæða og Flateyjarbókar.
1350 handrit um kyrrt í Árnasafni í Kaupmannahöfn
Í safni Árna Magnússonar eru um kyrrt í Kaupmannahöfn rúmlega
1350 handrit, en um að bil helmingur þeirra er ekki íslensk handrit, þar
sem Árni safnaði einnig öðrum handritum. Flest þessara handrita eru
dönsk, en önnur norsk, sænsk, þýsk, hollensk, spænsk og ítölsk, og auk
þess eru í safninu norsk og dönsk fornbréf og fornbréfauppskriftir. Af ís-
lenskum handritum eru eftir handrit konungasagna og þýðingar ýmissa
erlendra verka, svo sem Alexanders sögu mikla og Karlamagnús sögu og
heilagra manna sagna; í sumum tilvikum þykir ekki víst hvort verkið
sjálft eigi uppruna sinn í Noregi eða Íslandi, enda þótt handrit séu ís-
lensk. Allt safn Rasmusar Rask er eftir í Árnasafni. Í Konungsbókhlöðu
eru eftir mörg íslensk handrit af sama toga og auk þess öll handrit sem í
það safn eru komin úr einkasöfnum danskra manna og sum hafa verið
skrifuð fyrir þá af íslenskum stúdentum í Kaupmannahöfn. Þau helstu
þessara safna áttu sagnfræðingarnir P.F. Suhm (d. 1798), A. Kall (d.
1821) og O. Thott greifi (d. 1785).
Íslensk handrit eru víða til í söfnum utan Íslands og Danmerkur. Mið-
aldahandrit eru þó hvergi mörg nema í Konungsbókhlöðu í Stokkhólmi,
enda söfnuðu Svíar íslenskum handritum þegar á 17. öld, mest fyrir at-
beina Jóns Eggertssonar frá Ökrum í Skagafirði, sem einnig skrifaði upp
handrit fyrir Svía í Kaupmannahöfn. Utan Stokkhólms eru flest íslensk
handrit í Svíþjóð í Háskólabókasafninu í Uppsölum. Í Noregi eru all-
mörg ung íslensk handrit, flest í Háskólasafninu í Ósló og í Safni kon-
unglega norska vísindafélagsins í Þrándheimi auk handritabrota frá 13.
og 14. öld í Ríkisskjalasafninu norska í Ósló.
Fjöldi íslenskra handrita, flest frá síðari öldum, er einnig á Bretlands-
eyjum, einkanlega í British Library í Lundúnum og Advocates’ Library í
þjóðarbókasafni Skota í Edinborg; íslensk handrit þessara safna voru
mörg keypt úr safni Finns Magnússonar leyndarskjalavarðar í Kaup-
mannahöfn (d. 1847). Annars staðar á Bretlandseyjum eru flest íslensk
handrit í Bodleian Library í Oxford og Trinity College í Dyflinni. Í ýms-
um söfnum á meginlandi Evrópu utan Norðurlanda eru fáein íslensk
handrit, elst þeirra og kunnust eru þrjár skinnbækur í Wolfenbüttel í
Þýskalandi. Í Norður-Ameríku eru íslensk handrit á fáeinum stöðum,
flest í Fiske-safni Cornell-háskóla, og í Harvard eru handrit úr safni
þýska fræðimannsins Konrads Maurer.
Þess er að lokum rétt að geta að langstærsta safn íslenskra handrita er
í handritadeild Landsbókasafns-Háskólabókasafns. Allur þorri þeirra eru











  



 









  

 

 


 




 ! " #$ 


% 

&
' &



  
&' &









!

"
!  
 

  
#


 


 
$%&




 
'










(






!
(&

) 
*

+







,

-

% 
-
(



+



&&
 

 




 .&!

 ,










* 
&' &