Morgunblaðið - 05.10.2002, Blaðsíða 2

H
ANDRITIN heim“. Þannig hljóðaði fyrirsögn á
forsíðu Morgunblaðsins síðasta vetrardag árið
1971. Þann dag skiluðu Danir íslenskum þjóð-
argersemum til föðurlandsins eftir aldalanga
vörslu í Danmörku. Þetta voru Konungsbók eddu-
kvæða (Codex Regius) og Flateyjarbók. Áratuga-
löngu og erfiðu handritamáli milli Dana og Ís-
lendinga var lokið.
Hinn 1. apríl 1971 var handritasáttmáli þjóðanna tveggja fullgiltur í
Kristjánsborgarhöll af menntamálaráðherrum þjóðanna, þeim dr. Gylfa Þ.
Gíslasyni og Helge Larsen í „vinsamlegu andrúmslofti“ samkvæmt frá-
sögn blaðamanns Morgunblaðsins á vettvangi.
Handritadagurinn sjálfur rann upp þrem vikum síðar, ískaldur og
ógleymanlegur öllum þeim sem biðu í nepjunni við Reykjavíkurhöfn eft-
ir komu varðskipsins Vædderen með dýrgripina innanborðs. „Fögnuður
Íslendinga yfir endurheimt handritanna er jafndjúpur og sannur og hann
er vegna þess, að okkur finnst hún styrkja okkur í viðleitni okkar til
þess að vera Íslendingar, til þess að varðveita allt íslenzkt,“ sagði Gylfi
Þ. Gíslason í ræðu sinni við afhendingarathöfnina í Háskólabíói síðar
um daginn. Kvað hann Dani hafa drýgt dáð með afhendingu dýrgripanna
og komið fram við litla frændþjóð með þeim hætti að hún myndi aldrei
gleyma því. „Þið hafið sýnt þjóðum heims fordæmi, sem veraldarsagan
mun varðveita. Ég vona að hér muni það sannast, að hið bezta sem mað-
ur gerir sjálfum sér, sé að gera öðrum gott,“ sagði Gylfi.
Danskur starfsbróðir hans, Helge Larsen, sagði í ræðu sinni að rúm-
lega 300 ára útlegð Konungsbókar Sæmundar Eddu og Flateyjarbókar
væri nú lokið og þær væru afhentar til Íslands „til þess að vera varð-
veittar þar sem þær urðu til. Íslendingar fá aftur handritin, en Íslend-
ingar verða ekki einir um menningarverðmæti þeirra. Íslendingar unnu
svo stórkostlegt menningarafrek fyrir mörgum öldum, að til urðu andleg
verðmæti, sem eru orðin sameiginleg eign Norðurlandabúa og alls mann-
kynsins,“ sagði Larsen.
Sigurður Bjarnason fyrrverandi sendiherra í Kaupmannahöfn hafði
gegnt sendiherraembætti sínu í rúmlega eitt ár þegar handritamálinu
lauk og sagði í samtali við Morgunblaðið á handritadaginn, að réttlæt-
istilfinning og víðsýni Dana hefði ráðið úrslitum í málinu. Spurður um
þær tilfinningar sem hann bar í brjósti þegar Vædderen lagði úr höfn
áleiðis til Íslands með handritin innanborðs, sagði hann: „Þakklæti og
virðing fyrir þeirri staðreynd, að sagan endurtekur sig. Árið 1656 kom
Flateyjarbók til Kaupmannahafnar sem gjöf frá Brynjólfi biskupi Sveins-
syni til Friðriks III. konungs Danmerkur og Íslands. Árið 1662 fluttist
Sæmundar Edda hingað af sömu ástæðum. Á fjórða hundrað ár hafa
þessar gömlu skinnbækur, sem geyma sál og sögu Íslands, raunar allra
Norðurlanda, haft viðdvöl hér. Nú eru þær á heimleið,“ sagði Sigurður.
Einn þeirra Íslendinga sem komu hvað mest við sögu í handritamál-
inu, dr. Sigurður Nordal, prófessor og fyrrum sendiherra í Kaupmanna-
höfn, sagði í samtali við Morgunblaðið sama dag, að „við nútíðarmenn
eigum hvorki að sitja heima, né jóðla of mikið á hinum gömlu skinn-
bókum. Því aðeins getum við tekið við þeim kinnroðalaust, að við lítum
ekki fyrst og fremst á þær sem forngripi, heldur sem eggjun fyrir fram-
tíðina, – brýningu til þess að skapa ný menningarverðmæti á hinum
eldra grunni, hvort sem er frá 12., 17. eða 19. öld.“
Lausn handritamálsins markaði söguleg tímamót hjá Árnasafni í
Kaupmannahöfn með því að handritin voru fjarlægð þaðan eftir alda-
langa varðveislu og flutt til Íslands. Jón Helgason prófessor við Kaup-
mannahafnarháskóla var forstöðumaður Árnasafns í Kaupmannahöfn á
þessum tíma og lýsti tímamótunum á tilfinningaþrunginn hátt í samtali
við Morgunblaðið á handritadaginn. „Ég er nú búinn að vera nágranni
Flateyjarbókar og Codex Regius um margra ára skeið og í gær fór ég og
kvaddi þau, strauk þeim ofurlétt um vangann. Ég býst við, að ég komist
meira við en þau. Auðvitað verð ég að segja sem Íslendingur, að mála-
lokin gleðja mig, en sú gleði er ekki óblandin. Ég hef alið aldur minn að
mestu leyti á bókasöfnum frá því ég var 17 ára unglingur, eða í 55 ár og
lengst af í Kaupmannahöfn. Mér þykir því eðlilega leiðinlegt, þegar
gömlum söfnum er tvístrað. Ég er líka búinn að vera hér svo lengi, að ég
skil vel, að ýmsum dönskum mönnum þyki dapurlegt að sjá eftir þessum
hlutum. Eftir því, sem ég bezt veit, er afhending handritanna einsdæmi í
veraldarsögunni. Ég tel að Danir hafi sýnt fádæma góðvild, sem varla
muni hægt að finna dæmi til annars staðar,“ sagði hann.
Sorg í Konungsbókhlöðunni
Mikla athygli vakti þegar flaggað var í hálfa stöng í Konungsbókhlöð-
unni í Kaupmannahöfn laugardaginn 17. apríl, er Vædderen lagði úr
höfn með handritin innanborðs. Ríkisbókavörður Dana sagðist bera
ábyrgð á athæfinu, þótt sér hefði verið fullljóst að hann hefði með því
brotið opinberar fánareglur. Í frétt Morgunblaðsins frá 20. apríl 1971
sagði að Dannebrog, hinn klofna og opinbera fána ríkisstjórnarinnar,
mætti aðeins nota ef fyrir lægi sameiginleg ákvörðun ríkisstofnana vegna
sérstakra helgidaga eða dauðsfalla. Palle Birkelund ríkisbókavörður
sagði við fréttamenn að aðeins væri flaggað í hálfa stöng vegna sorg-
aratburða, hvort sem um ræddi missi starfsmanna eða verðmætra gripa
úr bókasafninu. „Ég tel að Flateyjarbók og Sæmundar Edda standi utan
við samþykktina um afhendingu handritanna,“ sagði hann. „Þær eru
ekki íslenzkur menningararfur. – Þessi handrit fjalla um sænska, norska
og samnorræna sögu.“ Mæltist fánanotkunin illa fyrir og vakti reiði í
Danmörku.
Betri sýningaraðstaða í Þjóðmenningarhúsi
Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi, sem geymir í hirslum sínum
tæplega tvö þúsund handrit og hefur undanfarin 30 ár haft yfir takmark-
aðri sýningaraðstöðu að ráða, hefur nú fengið mun betri aðstöðu í Þjóð-
menningarhúsi. Tekist hafa samningar um sýningaraðstöðu til ársins
2007 með mögulega framlengingu í huga.
Á sýningunni „Handritin“ eru 15 handrit, en til stendur að skipta á
nokkrum þeirra næstu árin, svo í heild verða þeir sýningargripir, sem
koma fyrir augu almennings, talsvert fleiri. Höfundar sýningarinnar eru
Stærsta sýning á íslenskum miðaldahandritum sem sett hefur verið upp hérlendis, hefst í dag, laugardag,
í Þjóðmenningarhúsi. Þar verða helstu handrit íslenskra fornbókmennta til sýnis næstu árin á sýningunni „Handritin“.
Þar gefur að líta helstu gersemar íslenskra handrita, m.a. sjálfa Konungsbók eddukvæða og Flateyjarbók.
Handritadagurinn 21. apríl 1971. Fjöldi fólks beið í kuldanum eftir varðskipinu Vædderen á hafnarbakkanum.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Ómetanlegir dýrgripir. Tvö stór bindi Flateyjarbókar og Konungsbók eddukvæða.
Þjóðargersemar
2 ∼ Lesbók Handritasýning 2002 Morgunblaðið