Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.2000, Síða 3

Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.2000, Síða 3
LESBÖK MOH(.l \ISI U)SI\S ~ MENNEVG LISTIR 23. TÖLUBLAÐ - 75 ÁRGANGUR EFNI Aldarafmæli póstferða Á morgrin, 18. júní, eru liðin 100 ár síðan ís- lendingar áttu þess fyrst kost að setjast upp í vagn sem flutti þá Iandleiðina milli staða. Þessi nýjung var tengd póstflutningum og um þetta aldarafmæli skrifar Heimir Þor- leifsson sagnfræðingur. Hrafnseyri er til umfjöllunar á þjóðhátíðardaginn og hefur staðarhaldarinn þar, Hallgrímur Sveinsson, veg og vanda af grein og mynd- um. Hann rifjar upp söguna frá upphafi byggðar á Eyri, rekur uppruna Jóns Sig- urðssonar, sem fæddist þar 17. júní 1811 og alls þess sem gert hefúr verið síðan til þess að heiðra Hrafnseyri; þar á meðal er burstabær Jóns Sigurðssonar, sem hefur verið endurgerður. Varðlokkur List í orkustöðvum er yfirskrift sýningar sem opnuð var í gær í Laxárvirkjun. Átta listamenn taka þátt í sýningunni sem Félag íslenskra mynd- listarmanna stendur að í samvinnu við Landsvirkjun. Hér að ofan má sjá mynd af einu verkanna á sýningunni, Kvöldmáltið, eftir Sigurð Örlygsson. Guðríðar Þorbjarn- ardóttur er heiti á grein eftir Jón Hnefil Aðalsteinsson og fjallar um forn- eskjulegt kvæði eða þulu sem Guðríður kunni utan að og flutti á Grænlandi. Jafnframt er bent á ljóð um Guðríði eftir Wang Ronghua, sendiherra Kína á íslandi, og mynd af henni eftir kínverskan listamann. FORSÍÐUMYNDIN er af nýju glerlistaverki eftir Leif Breiðf jörð í Grafarvogskirkju, altarisglugga sem um leið er altaristafla. Ljósmynd: Halldór Kolbeins. r GUÐMUNDUR INGI KRISTJANSSON I HRAFNSEYRARKVÆÐI BROT Um Eyrí geymist í elstu rítum sú einstæða saga að Grelöð kom hingað og gjörði hér bú sitt við glaða daga. En áhrif landsins sem unað hennar og ánægju gjörðu, þau spruttu frá íslenskum ilmi úr grasi og angan úrjörðu. Og Sturlunga dregui• upp draumasýnir og dulm)>ndir fleirí. Þeir byggðu hér virki til bjargar og vamar um bæinn á Eyrí. Ogsvobar það við þegarhorft varhingað afhollum þegnum, þeir sáu ljóma sem lék um staðinn ogljós undir veggnum. Nú kemur þú hingað að garði sem gestur á göngu sinni með sjálfstæðisbaráttu síðustu aldar í samfylgd þinni. Þú gengur að steini Jóns Sigurðssonar á sQgrænum velli. Og Hrafnseyri gefur þérgeisla þess bjarma sem geymist til elli. Effylgir þú baráttu faiinnar aldar í frásagnar lín um, þá finnur þú vel hvernig fólkið stækkar af foringja sínum. Sé honum manndáð af Guði gefín með göfgi og viti, þá mannast þjóðin í athöfn og orðum ogyfírliti. Og sæmd þinnar þjóðar og hamingju hennar bar hetjan merka sem aldrei brá sverði ogaldrei hvatti til ofbeldisverka en trúði á orðið íræðu og ríti og röksemdir góðar. Seinfaríð var það en samt var það leið hinnar sigrandi þjóðar. Það snið hefur orðið að eiginleika ííslenskum sálum og dugað þeim löngum í lýðvörn þeirra og landhelgismálum. Enn fylgja þærJóni Sigurðssyni til sóknar og varnar. Með orðsins krafti þærkoma til móts við kynslóðir farnar. Guðmundur Ingi Kristjónsson er fæddur 1907 ó Kirkjubóli í Önundarfirði og þor var hann bóndi í marga óratugi, en er nú vistmaður ó dvalarheimili fyrir aldraða. Fyrsta Ijóðabók hans, Sólstafir, kom út 1938. RABB HU,GSJÓNR í STJORNMALUM HUGSJÓNIR eru vandmeðfarin fyrir- bæri, ekki sízt í stjórnmálum. Þess eru fjölmörg söguleg dæmi að hugsjónir hafa verið notaðar til þess að réttlæta harð- stjórn og ofbeldisverk. Þær geta líka auð- veldlega orðið að innantómum klisjum sem dregnar eru fram til hátíðabrigða, al- gjörlega slitnar úr tengslum við raunveru- leika stjórnmálanna. í ljósi þessa gætu menn freistazt til að álykta að bezt sé að varpa öllum hugsjónum fyi'ir róða og láta einfaldlega verkin tala. Þetta held ég að sé misráðið. Þegar hugsjónir eru notaðar sem einber kúgunartæki eða sem klisjur í stjórnmálaumræðu, þá er vitaskuld verið að misnota þær. I raun eru stjórnmál án hugsjóna jafnhræðilegt fyrirbæri og stjórnmál sem misbeita hugsjónum. Stjórnmál án hugsjóna verða ekki annað en líflaus tækni, einber viðbrögð við áreiti líðandi stundar og gagnrýnislaus þjónkun við ríkjandi öfl. Slík stjórnmál skortir alla sýn á viðfangsefni sín, þau vantar þann sköpunarkraft sem er hreyfíafl lifandi stjórnvizku. Hugsjónir án raunsæislegra stjórnmála eru innantómar, pólitík án hug- sjóna er blind. Vandinn er hins vegar sá hvemig hægt er að láta pólitískar hugsjónir og athafnir í stjórnmálum spila saman, þannig að tog- streitan á milli þeirra veiti í senn gagn- kvæmt aðhald og verði aflvaki þeirra breytinga sem stjórnmálahreyfing vill koma á. Mér virðist að hugsjónir stjórn- málanna í nútímanum rúmist innan hins klassíska fernings sem myndar hornsteina vestrænnar stjórnmálahefðar: jöfnuður, réttlæti, frelsi og lýðræði. En þessi kunn- uglegu hugtök segja okkur ein og sér harla lítið; af langri sögu bera þau ef til vill í sér of margvísleg og misvísandi skilaboð til að þau geti veitt okkur nokkra handfestu. En þá verður að hafa í huga að þessi hugtök verður jafnan að endurskoða í ljósi breyttra aðstæðna og þau öðlast þá aðeins merkingu að þau séu tengd þeim aðstæð- um. Jöfnuði hefur til að mynda lengi verið haldið fram sem hugsjón í stjórnmálum. En hvað felur hún í sér? Ef átt er við efna- hagslegan jöfnuð og hann skilinn bókstaf- lega er næsta víst að slík hugsjón yrði ekki að veruleika nema í alræðissamfélagi. Ef átt er við siðferðilegan jöfnuð, þá hefur jafnaðarstefnan enga sérstöðu, því að sú krafa gengur eins og rauður þráður gegn- um alla siðfræði og stjórnspeki samtímans. Hinn fræðilegi ágreiningur snýst einkum um það, hvernig þessi hugsjón verði bezt tryggð. Ef til vill er meginvandinn við jafn- aðarhugsjónina sá að hún gefur í skyn að hægt sé að lýsa því jákvætt sem varasamt er að lýsa nema með neikvæðum for- merkjum. Með þessu á ég við að það er villandi að gefa í skyn að markmiðið sé að koma á jöfnuði þegar hin pólitíska viðleitni miðast í bezta falli við að draga úr ójöfnuði. Og það sem meira er: jafnaðarhugmyndin sjálf veitir í raun enga raunhæfa viðmiðun fyrir hið pólitíska verkefni. Því að sú stað- reynd að ójöfnuður viðgangist einhvers staðar felur ekki í sér nein rök fyrir því að grípa til jöfnunaraðgerða. Fyrst verður að leita svara við þeirri spurningu hvort um- ræddur ójöfnuður sé réttlætanlegur eða ekki. Jafnaðarmenn geta því með góðri samvizku einungis barizt fyrir því að upp- ræta óréttmætan ójöfnuð. Sannur jöfnuður er þá ekki annað en sú staða sem upp er komin þegar ranglátur ójöfnuður hefur verið afnuminn. En þá erum við í raun far- in að tala um réttlætishugtakið sem megin- atriði. Þar með er ekki sagt að jafnaðar- hugsjóninni sé ofaukið, því að án hennar verður sjálft réttlætishugtakið hai'la rýrt. Frægasta réttlætiskenning samtímans, kenning bandaríska heimspekingsins Johns Rawls, felur í sér hugmynd um jöfn- uð, enda er hún oft kennd við frjálslynda jafnaðarstefnu. Jöfnuðurinn sem þar um ræðir tekur til svonefndra frumgæða. Hugmyndin er sú að hver svo sem lífs- áform manna kunni að vera, þá þarfnist allir ákveðinna lágmarksforsendna til þess að geta hrint þeim í framkvæmd. Samfé- laginu ber að tryggja öllum þegnum sínum slík frumgæði því að þau eru forsendur þess að þeir geti lifað með reisn. Frum- gæðunum má skipta í tvo flokka: Annars vegar er um að ræða frelsisréttindi sem öllum mönnum ber að tryggja jafnt. Hins vegar er um að ræða ýmiss konar efna- hagsleg og félagsleg gæði sem samfélaginu ber einungis að tryggja öllum jafnt að sanngjörnu lágmarki. Að þessu leyti er kenningin lágmarksjafnaðai'stefna, en meginhugmyndin er þó sú að réttlæti sé fólgið í því að hámarka þetta lágmark, ef svo má segja. Þess vegna er ójöfnuður í mannlegu samfélagi einungis réttlætanleg- ur ef hann er til hagsbóta þeim sem verst eru settir. Framtaki og frumkvæði hinna betur settu er því umbunað á sanngjarnan hátt svo lengi sem það bætir hag hinna verst settu. Hér er því sett fram viðmiðun- arhugmynd sem visa má til þegar við leit- umst við að greina á milli réttmæts og óréttmæts ójöfnuðar. Að baki þessari réttlætiskenningu býr sýn á manninn og mannlegt samfélag sem felur i sér mikilvæga röksemd fyrir jafnað- arstefnu og félagshyggju. Megin- hugmyndin er sú að enginn verðskuldi gáf- ur sínar eða hæfileika frekar en hann verðskuldar þá félagslegu stöðu sem hann er fæddur til. Hér hafa menn ýmist hagn- azt í líffræðilegu lotteríi eða notið félags- legra gæða sem eru sameiginlegur af- rakstur genginna kynslóða. Samfélagið er líkt og samofinn vefur þar sem engin leið er að greina framtak einstaklinga al- gjörlega frá því umhverfi sem hefur fóstr- að þá. Þetta hlýtur að vega þungt í afstöðu jafnaðarmanna til kvótakerfisins í fiskveið- um, svo að dæmi sé tekið. Frjálslynd jafnarstefna nærist á þeim hugsjónum sem liggja vestrænni lýðræðis- menningu til gi'undvallar. Hún boðar ekki nein róttæk ný sannindi heldur dregur hún sjálfum sér samkvæmar ályktanir af þess- um hugsjónum og beitir þeim gegn því þjóðfélagi sem hefur alið þær af sér. Hún hlýtur að kortleggja og greina skipulega þann óréttmæta ójöfnuð, það ranglæti, þá kúgun og þau ólýðræðislegu vinnubrögð og valdníðslu sem fjölmörg dæmi eru um í okkar veruleika og skera upp herör gegn þeim. Við munum aldrei komast á einhvern áfangastað þar sem hugsjónir eru orðnar að veruleika, heldur fara aðeins fetið — via negativa — með því að uppræta tiltekna þætti sem ógna þeim. Þannig er veruleiki í'aunsæislegi-a stjórnmála sem hefur hug- sjónir að leiðarljósi. VILHJÁLMUR ÁRNASON LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 17. JÚNÍ 2000 3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.