Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Side 15
til vill komið með ýmsar ábendingar, sem
Þórbergur hefur tekið til greina. Það má hins
vegar vel vera að ljóðið hafi upphaflega verið
ort á góðri stundu með Erlendi, en ekki af
Þórbergi einum, sem síðan hafi borið það und-
ir Erlend. Ég hygg að slík atburðarás hafí
einmitt valdið því að Þórbergur setti yfirleitt
nafn Erlends undir uppkastið að ljóðinu.
Hann hefur tæplega haft það við að kenna
öðrum mönnum skáldskap sinn jafnframt,
þótt þeir hafi gefið honum góð ráð um ýmis
atriði eftir á, enda eru þessa engin önnur
dæmi. Hér hefur eitthvað óvenjulegt verið á
seyði. Ekkert er þó hægt að fullyrða um
þetta. En það er vissulega dálítið skemmtilegt
að til sé næstum því vissa fyrir því að Erlend-
ur í Unuhúsi eigi hlut í kvæði eftir Þórberg
Þórðarson.
En nú kynni einhver að spyrja: Er ljóðið
ort vegna dauða raunverulegs manns? Eftir
skýringum Þórbergs við upplesturinn á ísa-
firði mætti ætla það. Og þegar hann las „Graf-
skrift“ inn á hljómplötu lét hann þess getið að
Ijóðið hafi verið ort sem „eftirmæli um kunn-
ingja minn sem dó“, en þá voru reyndar tæp
60 ár liðin frá atburðunum. Ef marka má það
sem Þórbergur segir í kynningunni fyrir
kvæðinu, er hann las upp á ísafirði, hefur
hinn látni setið á alþingi, misst ömmu sína um
fermingu (hvað þetta er þórbergskt!) og
þrisvar fengið verðlaun fyrir jarðarbætur úr
ræktunarsjóði. Tveir alþingismenn létust árið
1915. Jón Jensson yfirdómari við Landsyfir-
réttinn og alþingismaður Reykjavíkur 1894-
99 andaðist 25. júní en Júlíus Havsteen, kon-
ungskjörinn þingmaður 1887-93 dó 3. maí. En
þessir menn ræktuðu sannarlega engin tún og
koma ekki til greina sem fyrirmyndir að
kvæðinu. Hins vegar dó Helgi Þórarinsson
bóndi í Þykkvabæ í Meðallandi 28. nóvember.
Hann fékk reyndar þrisvar sinnum verðlaun
úr ræktunarsjóði fyrir jarðarbætur, árin
1903,1909 og 1911. En hann sat aldrei á þingi
þótt hann hafi verið víðfrægur sem mildll bú-
höldur. Hafi Þórbergur átt við Helga gæti það
skýrt hvers vegna Ijóðið birtist ekki í Hálfum
skósólum. Það hafi blátt áfram ekki verið til-
búið til prentunar fyrir jólin vegna þess hve
skammt var liðið frá því það var ort. Af fram-
anrituðu er ljóst að ekki er hægt að koma
skýringum Þórbergs um bakgrunn ljóðsins
fyllilega heim og saman við neinn sérstakan
mann er lést árið 1915. Og er þetta engan
veginn eina dæmið um það að orðum Þór-
bergs um sannfræðina í verkum sínum sé var-
lega treystandi. En það má þó vel vera að ein-
hver hafi dáið sem Þórbergur hafði í huga
þegar hann orti ljóðið. Athugasemdin á hljóm-
plötunni bendir svona fremur til þess. En
jafnframt hefur hann - og það var aðalatriðið -
notað tækifærið og hent almennt gaman að
erfiljóðunum sem greinilega hafa farið mjög í
taugarnar á honum. Og Þórbergi hefur lík-
lega verið kunnugt um árlegar skýrslur í
Búnaðarritinu á þessum árum um búhölda
sem fengu verðlaun fyrir jarðarbætur. Sumir
tvisvar sinnum og einir fjórtán höfðu fengið
þau þrisvar sinnum á því herrans ári 1915.
Þórbergur hefur í ljóðinu blandað saman
sannfræði og skáldskap eins og hans var hátt-
ur. A Isafirði sumarið 1922 bar hann hvort
tveggja á borð fyrir áheyrendur sína sem
heilagan sannleika en í skýringum sínum í
Eddunni er allt í meiri þoku. Þar er skopstæl-
ingin sjálf á vinsælli bókmenntagrein aðalat-
riðið.
Að lokum verð ég að biðja hálfpartinn af-
sökunar á þessari smámunasemi sem leiðir þó
ekki til ákveðinnar niðurstöðu um tilurð eins
gamankvæðis eftir Þórberg Þórðarson. En ég
tel þó ekki rangt að reyna að tæma möguleik-
ana um bakgrunn ljóðsins eftir dagbók Þór-
bergs sjálfs og öðrum skrifum hans, úr því
uppkast að kvæðinu hefur varðveist á annað
borð og hefur íyrir tilviljun farið um mínar
hendur.
Höfundurinn er rithöfundur.
Spaks manns spjarir, Reykjavík 1917. bls. 3.
Hvítir hrafnar, Reykjavík 1922, bls. 39.
Edda Þórbergs Þórðarsonar, 1941, Reykjavík,
bls. 61-64
Edda Þórbergs Þórðarsonar. Onnur útgáfa auk-
in, Reykjavík 1975, bls. 52-54.
Edda 1975, bls. 53.
Dagbók Þórbergs á Landsbókasafni.
Bréf til Sólu, Reykjavík 1983, bls. 35.
Handskrifað handrit Þórbergs á Landsbókasafni,
bls. 2-3.
Edda 1975, bls. 52-53.
Edda 1975, bls. 61.
Handritamappa á Landsbókasafni með erfiljóði
frá 1915.
Fálkinn 1971, KALP 39, síða 1, band 3, nr.3.
Alþingismannatal 1845-1975, Reykjavík 1978, bls.
222.
Sama stað, bls. 262.
Búnaðarritið 1903, bls. 316; 1909, bls. 354; 1911,
bls. 347.
DRAUMURINN UM
MIÐSTÝRÐAN BÚSKAP Á
^JOÐNYTTUM JORÐUM
RIÐ 1926 keyptu kommún-
istar tímaritið Rétt. Tíma-
ritið hafði verið stofnað ár-
ið 1915. Að því stóðu menn
er létu sig mál landbúnað-
arins mjög varða, má þar
nefna Benedikt Jónsson
'rá Auðnum, Jónas Jóns-
son frá Hriflu og Þórólf Sigurðsson frá Bald-
ursheimi. Helst beittu talsmenn blaðsins sér
fyrir bættum hag leiguliða samkvæmt kenni-
setningum bandaríska hagfræðingsins Henry
George. Kommúnistum var nauðsynlegt að
eignast málgagn á landsmælikvarða því þeir
sóttu fram og ætluðu sér hlutverk í breyttu
þjóðfélagi eftirstríðsáranna. Enn um sinn
skipuðu kommúnistar sér ekki í heildstæðan
flokk heldur voru þeir óróleg deild innan Al-
þýðuflokksins. Við þær aðstæður skipti máli
að kynna sem flestum hina nýju hugmynda-
fræði áður en til eiginlegrar flokksmyndunar
kæmi. í því tilliti voru bændur engin undan-
tekning. Kommúnistum fannst bændur gera
sér litla grein fyrir stöðu sinni í
samfélaginu. Þeir væru ekki síð-
ur kúgaðir en verkalýðurinn í
bæjunum.
Bi-ynjólfur Bjamason skrifaði
mikið um íslenska bændastétt í
Rétt. Árið 1924 hafði hann snúið
heim frá námi í Þýskalandi. Þar
kynntist hann ríkjandi bylting-
arhugmyndum eftir upplausn
heimsstyrjaldarinnar 1914-18.
Af skrifum Brynjólfs má ráða að
hann bar hag íslenskra leiguliða
mjög fyrir brjósti. Hann beindi
spjótum sínum harðlega gegn
ábúðarlöggjöfinni sem honum
fannst vinna gegn framförum í
landbúnaðinum. Bændur sæju
sér hvorki hag í því að vinna að
jarðabótum né bæta húsakost á
jörðum sínum, slíkt færi með
einum eða öðrum hætti í vasa
landeigandans. Þarna víkur Brynjólfur að
einu lífseigasta vandamáli í íslenska bænda-
samfélagsins sem var staða leiguliðans gagn-
vart landsdrottni. Allt frá endurreisn Alþingis
1845 bárust þinginu bænaskrár og áskoranir
um bætt ábúðarkjör leiguliða. Abúðarmálin
þvældust í þinginu áratugum saman eða þar
til ný ábúðarlöggjöf var samþykkt 1884. Sú
löggjöf gerði reyndar lítið annað en festa for-
ræði landeigenda yfir leiguliðum og koma í
lög ýmsum ákvæðum sem áður höfðu ekki
verið annað en fornvenja. Það var ekki fyrr en
með ábúðarlöggjöfinni 1933 að leiguliðar náðu
fram baráttumálum sínum, s.s. réttinum til
lífsábúðar og tryggingu fyrir viðeigandi end-
urgreiðslum vegna jarðabóta.
Eins og málin blöstu við á þriðja áratugn-
um sagði Brynjólfur leiguliða aðeins að nafn-
inu til sjálfstæða framleiðendur því þeir áttu
sameiginlegt með verkamönnum bæjanna að
missa ágóðann af vinnu sinni í vasa annarra
og í því tilliti leit hann á eignarréttinn sem
einkaleyfi til framleiðslu. Því hækkuðu leigu-
liðar í raun leiguna þegar þeir reyndu að auka
framleiðsluna. Þótt Brynjólfur beini spjótum
sínum aðallega að leiguliðum í málflutningi
sínum vissi hann að sjálfseignarbændur voru
oft lítið betur stæðir og ekki bætti úr skák að
oft voru óglögg skil milli stétta og erfitt að
meta af hverju viðkomandi byggði afkomu
sína, sbr. verkamenn/bændur í grennd við
þéttbýli. Það má sjá af skrifum Einars 01-
geirssonar í Rétt að hann er sömu skoðunar.
Hann sagði allan þorra bænda eiga sameigin-
lega hagsmuni með verkamönnum bæjanna.
Hann sagði fáa bændur geta lifað af jarðeign-
um sínum án þess að vera eiginlega jarðvinn-
endur og ættu þeir því að leggja við hlustir
þegar kommúnistar segðu frá stefnumálum
sínum.
Framtíð landbúnaðar
Skrif kommúnista í Rétti bera með sér að
þeir höfðu mikla trú á framtíð landbúnaðar á
Islandi og var það í takt við ríkjandi viðhorf í
þjóðfélaginu. Þúfnabanarnir sem Sigurður
Sigurðsson búnaðarmálastjóri sá um að flytja
inn og kynna var ýmsum hvatning, menn
gerðu sér ljóst hversu miklu var hægt að af-
__________EFTIR_________
SIGURGEIR GUÐJÓNSSON
íslenskir forkólfar komm-
únista vildu útfæra ríkis-
eignarfyrirkomulagið hér
á landi með samvinnu-
byggðum, Hver byggð
átti að sérhæfa sig í
ákveðinni tegund búskap-
ar eftir landkostum á
hverjum stað.
I STAÐINN fyrir hokur og smábúskap skyldu koma
samvinnubyggðir í ríkiseign.
kasta með stórvirkum vélum. í raun var al-
mennur vilji í þjóðfélaginu fyrir því að bæta
hag landbúnaðarins eftir að greinin hafði farið
halloka fyrir útveginum á undangegnum ára-
tugum. A ánmum 1921-27 fjármagnaði rikis-
sjóður, t.d. hinar umfangsmiklu áveitufram-
kvæmdir í Flóanum. Brynjólfur Bjamason
sagði í grein í Rétti að það væri mikill misskiln-
ingur að íslenskur jarðvegur væri illa fallinn til
ræktunar og vitnaði hann þar í Þorvald
Thoroddsen náttúrufræðing sem sagði óvíða í
heiminum finnast eins frjósaman jai'ðveg sem
íslensku mýi-amar. Þess vegna fannst
Brynjólfi hlutdeild landbúnaðai'afurða í út-
fiutningi landsins í ósamræmi við mannaflann
sem atvinnuveginn stundaði. Þetta vom engar
sérskoðanir kommúnista. AHt frá stofnun
rjómabúanna um aldamótin 1900 var alltaf
gert ráð fyrir því að stór hluti íslenskra land-
búnaðarafurða færi á erlenda markaði. Á
þriðja áratugnum dró úr slíkum væntingum
eftir að Norðmenn hækkuðu innlutningstolla á
íslensku saltkjöti. Það var reynt að svara þessu
með útflutningi á fersku kjöti til Bretlands og
styrkti ríkissjóður Eimskip til að kaupa kæli-
skipið Brúarfoss til flutninganna. Talsmenn
landbúnaðarins létu þó ekki deigan síga og sáu
sóknarfæri á innanlandsmarkaðnum og má í
því sambandi benda á aukna mjókurvinnslu. s.s
stofnun Mjólkurbús KEA árið 1927 og Mjólk-
urbús Flóamanna árið 1929.
Þjóðnýttar jarðir
Á þriðja áratugnum dró ekkert úr fólksflótt-
anum úr sveitunum og sem fyrr var það helst
vaxandi útvegur í bæjunum sem átti stærstan
þátt í þvi. Stjórnvöld reyndu þó ýmislegt til
þess að spoma við þróuninni og gripu til þess
að styrkja landbúnaðinn eins og kostur var og
má í því tilfelli nefna ræktunarsjóðinn sem
settur var á laggirnar árið 1923 og lögin um
byggingar og landnámssjóð sem samþykkt
vora 1928. Kommúnistum vora þessar aðgerðir
ekki að skapi og töldu þeir stjómvöld í raun
hygla bankaauðvaldinu og stórbændum í við-
leitni sinni til að koma jörðum í sjálfsábúð.
I stað sjálfseignarstefnunnar vildu kommún-
istar þjóðnýta allar jarðir og töldu þeir að með
því yi'ði komist hjá dýram jai'ðarafgjöldum til
banka og lánastofnana. Við þjóðnýtingu myndi
ábúandinn greiða ríkinu visst árgjald sem
tryggði honum lífstíðarábúð og fengu bömin
hans ábúðarréttinn sjálfkrafa tryggðan. í
þessu sambandi var Einar Olgeirsson hátíðleg-
ur í grein í Rétti. „Eina ráðið til að varðveita
jörðina handa þeim, sem á henni vinnur, er að
gera hana óseljanlega, og óseljanleg getur
móðir jörð ekki verið í höndum neins dauðlegs
manns, heldur aðeins í höndum hinnar eilífu
mannfjelagsheildar.“ (Réttur XV árgangur).
Þessi stefna var í samræmi við stefnuskrá al-
þjóðasambands kommúninsta sem samþykkt
var á 6. heimsþinginu á árinu 1928 í Moskvu.
(Greinin birtist í 14. ái'gangi Réttai' í þýðingu
Sverris Kristjánssonar).
Stórrekslrarhugmyndir i
samvinnubyggðum
Þótt menn væra í sjálfu sér sammála um
möguleika íslensks landbúnaðai' voru komm-
únistar ekki trúaðir á það að efla einyrlgabú-
sk'ip eins og framsóknarstjómin sem sat á ár-
unum 1927-31. Biynjólfur
Bjarnason sagði slíka búskapar-
hætti ekki gera annað en styrkja
áframhaldandi kotungsbúskap
og hokur. Hann sagði að kot-
bændur hefðu ekki ráð á öllum
þeim tilkostnaði sem þyrfti til
nútíma búskapar og nefndi í því
sambandi kaup á vélum, verk-
færam og áburði, ásamt öðrum
rekstrarkostnaði. Hann sagði
hugmyndafræði einyrkjans eiga
sér stoð í draumalandi miðald-
anna áður en auðváldsskipulagið
raddi sér til rúms. Þá hafi hver
maður átt sín ft-amleiðslutæki og
afrakstur vinnu sinnai', slíku
væri ekki að heilsa við núverandi
aðstæður.
Kommúnistar vildu útfæra
ríkiseignafyi'irkomulagið með
samvinnubyggðum. Þeir litu á
byggðirnar sem sjálfstæða kjarna er stæðu
sameinaðir að stórrekstri á nútímavísu. Þar
ættu bændur að mynda eins konai' samvinnu-
félög um kaup og tækjum og tólum til búrekst-
ursins. Þeir myndu skipta með sér verkum og
selja afrakstur vinnu sinnar á félagsgrandvelli.
Samkvæmt þessu gæti ríkið auðveldlega gripið
inn í og temprað framleiðsluna þegar allir
bændur hefðu bundist þessu kerfi. Hvert
byggðahverfi átti að sérhæfa sig í ákveðinni
tegund búskapar eftir landkostum á hverjum
stað. Þeir töldu ýmis svæði landsins henta vel
til þess að mynda slík sveitaþorp, má þai' nefna
Eyjafjörð, Kelduhverfi, Reykjadal, Fljótsdal,
Skagafjörð, Þingið, Vatnsdal, Borgarfjörð og
Suðurland. Stórrekstrarhugmyndir áttu líka
hljómgrann í þinginu. Steingrímur Steinþórs-
son og Sveinbjöm Högnason, þingmenn Fram-
sóknarflokksins, fluttu framvarp um sam-
vinnubyggðir árið 1933. Þeir gerðu reyndar
hvorki ráð fyi-ir óskiptum ríkisrekstri á land-
búnaðai'framleiðslunni né stórfelldri eignaupp-
stokkun á landi eins og kommúnistar. Þeir eiga
þó sameiginlegt með þeim síðamefndu að gera
ráð fyrir náinni samvinnu bænda í byggða-
hverfum. Árið 1934 dró til tíðinda í íslenskum
stjórnmálum þegar Alþýðuflokkurinn og Fam-
sóknarflokkurinn kynntu málefnasaming sinn
(stjóm hinna vinnandi stétta 1934-38). í níundu
grein hans sagði að þegar í stað ætti að hefja
undirbúning að setningu löggjafar um sam-
vinnubyggðir í sveitum. Ekkert varð af þessu
enda úrlausnarefnin mörg og erfið sem fýlgdu
kreppunni og er því ekki ólíklegt að mönnum
hafi verið það ósárt að sópa erfiðu og umdeildu
máli undii' teppið. Á árinu 1934 fór annai's
mest fyrir mjólkursölumálinu. Þá vora sam-
þykkt lög sem kæmu skikkan á sölumál bænda
og festu einyi'kjabúskapinn í sessi. Það er að
sjá sem kommúninstar hafi ekki sett sig upp á
móti þessari stefnumörkun því þegar þeir
komust íyrst inn á þing 1937 lýstu þeir ekki yf-
ir andstöðu við sölusamtök bænda heldur
snera þeir sér að því að vemda neytendur
gegn of háu verði á landbúnarafurðum. Var
upp frá því hljótt um þessar hugmyndir komm-
únista í landbúnaðarmálum.
Höfundurinn er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999 15 *