Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Blaðsíða 13

gert í klaustri Hildigerðar í Rúpertsberg. Petta
handrit týndist í umbrotunum í stríðslok árið
1945 en til allrar hamingju var til afrit af því
sem nunnurnar í Eibingen höfðu gert nokkrum
árum fyrir stríð. Myndirnar, þrjátíu og fimm að
tölu, eni einstakar í sinni röð samanborið við
aðrai- handi’italýsingai' frá 12. öld. Síðara hand-
ritið er kennt við borgina Lucca á Ítalíu, enda
varðveitt í þjóðarbókhlöðunni þar. Þetta handrit
hefur að geyma ritið „Um verk Guðs“ og er ein-
staklega fallega myndskreytt. Ritið byggist á
EIN af vitrunum Hildigerðar. Ferhyrningur,
augum þakinn, merkir alskyggnan Guð sem
vakir yfir fjórum heimshornum. Frá honum
flæðir sálin og snertir hug og hjarta barnsins
í móðurkviði og lífgar það. Myndin er úr
Rúpertsberghandritinu frá um 1165, en það
týndist í Þýskaiandi í stríðslok 1945.
sýnum, líkt og Scivias, en fjallar ítai’lega um
stöðu mannsins i náttúrunni, hvernig mannslik-
aminn endurspeglar alheiminn og þann siðaboð-
skap og skilning á guðdómnum sem af því má
ráða. 1 síðari hluta í-itsins er sköpunarkrafti,
MAÐURINN
sem miðja og
eftirmynd
sköpunar-
verksins og í
lifandi sam-
bandi við það
og skaparann
fyrir milli-
göngu vind-
anna. Rétt
skipan
heimsins
endurspegl-
ast í réttum
hlutföllum
mannslíkam-
ans og rétt-
læti sáiarinn-
ar. Mynd úr
Lucca hand-
ritinu.
visku og kærleika Guðs jafnað saman og það
fært í kvenmannsgervi. Sá búningm’ er kvenna-
guðfi’æðingum voiTai’ aldar auðvitað nokkurt
ánægjuefni. Hildigerður fer þar samt að ýmsu
leyti troðnar slóðir, einkum hvað varðar kvení-
mynd viskunnar.
Þannig hefst rit Hildigerðar um Guðs verk:
„Og ég sá í leyndardómi Guðs í miðju suðurloftr
inu dásamlega fagra veru í manns líki. Hægai’a
hefði mátt horfa í sólina en andlit hennar, svo
fagurt og skírt var það. Víður gullbaugui- var
um höfuð verunnar. í baugnum birtist annað
andlit, eins og af eldri manni, og hvíldi haka
hans og skegg á kolli fyrri verunnar. Vængir
stóðu út frá hálsi verunnar til sitt hvorrar hand-
ar, og náðu þeir upp fyrir bauginn og snertust
þar. Við hægri vænghnúann birtist amarhaus.
Var sem eldm’ brynni úr augum hans og geislaði
af þeim englabirtu, svo sem í spegli. A vinstri
vænghnúa var mannshöfuð, bjart sem stjömu-
skin. Andlitin bæði horfðu mót austri. Vængii’
lágu einnig frá öxlum vemnnai- niður að knjám.
Veran var klædd kyrtli sem skein með birtu sól-
arinnar. Hún hélt á lambi sem var bjart sem
dagur. Undir fótum sér tróð veran hræðilegt
skrímsli, eitrað og svart, og snák sem hafði bitið
í hægra eyra þess. Búkur snáksins lá þvert um
höfuð þess og halinn náði að fótum þess til
vinstri.
Veran mælti svo: „Ég er æðsti kraftur og hef
eðli elds, sem kveikt hefur sérhvern lífsneista,
og frá mér berst ekkert dauðlegt. Ég ákvarða
allt. Með efri vængjum mínum, þ.e. með visku,
flýg ég um kringlu heimsins og hef komið reglu
á hana. Ég er logandi líf guðlegs eðlis og skín of-
ar fegurð vallanna, glitra í vötnunum og brenn í
sólu, tungli og stjörnum. Ég lífga sérhvem hlut
með vindblæ sem gæðir allt ósýnilegu lífi. Loftið
lifir í grænkun og blómgun. Vötnin flóa eins og
þau væru lífi gædd, og sólin lifir í Ijósi sínu. Og
eftir að máninn hefur misst birtu sinnar öðlast
hann nýtt líf er hann kviknar af ljósi sólarinn-
ar.“„
Hildigerði er ekki láandi að hafa sest við
skriftir eftii’ slíkan innblástur, og hefur mai’gur
samið bók af minna tilefni. I næstu sýn bókar-
innai’ birtist alheimurinn i brjósti verunnar sem
risastórt hjól, og í honum miðjum mannskepnan
í lifandi tengslum við máttarvöldin. Og allt þetta
verður Hildigerði tilefni til ítarlegrar útlistunar
á andlegum hlutum.
Heilsufræði Hildigerðar hefur verið tekið
opnum örmum af nútímanum, að mörgu leyti á
röngum forsendum, því að sú heimsmynd sem
fræðin byggjast á er gersamlega úrelt. Engu að
síður eru nú gefnar út margar matreiðslubækur
með uppskriftum Hildigerðar og nafn hennar er
bendlað við ólíklegustu vörur. Meii’a að segja er
hægt að kaupa Hildigerðarkaffi í heilsubúðum
Þýskalands.
Hildigerður ferðaðist víða um núverandi
Þýskaland og Niðurlönd og hélt fyrirlestra eða
hugvekjur, sem mai’gar hverjar eru enn til. Hún
skrifaði Friðriki Barbarossa verndara sínum,
Hinriki 2. Englandskonungi og Bertu Grikk-
landsdrottningu og keisaraynju í Miklagarði.
Fjöldi bréfa er varðveittur þai’ sem Hildigerður
berst fyrá’ endurbótum í trúarsamfélaginu. Hún
var baráttukona sem fór sínar eigin leiðir í
mörgum málum þar sem henni þótti réttlæti
fótum troðið. Raunar fór það svo að klaustur
hennai’ í Rúpertsberg var sett í bann um hríð
eftir að Hildigerður hafði jarðsungið þar bann-
færðan aðalsmann. Hildigerður þrjóskaðist við,
og var banninu aflétt hálfu ári síðar. Hún var þá
komin á níræðisaldur og lést skömmu seinna
(1179). Hildigerður hefur ávallt verið talin til
dýrlinga í Þýskalandi, en af einhverjum ástæð-
um komst hún aldrei á dýrlingaskrá Páfagarðs.
Hildigerður og ísland
Ekki er mér kunnugt um að Hildigerðar sé að
nokkru getið í íslenskum miðaldaheimildum,
eða að neitt bendi til þess að verk hennar hafi
verið hér kunn. Við nánari skoðun sést þó
greinilegur skyldleiki. Þrátt fyrir frumleikann
stóð Hildigerður báðum fótum í viðteknum hug-
myndum kristninnai’ um túlkun heilagrar ritn-
ingar og sögu endurlausnarinnar, og jafnframt
þekkti hún vel heimsmynd síns tíma um and-
stæður himins og jarðar, sálar og líkama og
hina klassísku mynd af himinhvelunum, hnatt-
lögun jarðar og samsvörun manns og alheims.
Þá gjörþekkti Hildigerður það táknmál sem
notað var við messur og til að túlka heilagar
ritningar. Loks var hún beinlínis uppi á þeim
tíma þegar mikil endumýjun átti sér stað í lær-
dómsiðkun eftir aldalanga stöðnun. Hildigerðui’
þekkti persónulega og skrifaðist á við marga
merkismenn víða um Evrópu. Þótt hún geri
sjálf lítið úr lærdómi sínum hefm’ verið bent á
skyldleika rita hennar við sum helstu verk vest>
rænnar ki-istni, sum eftir samtímamenn hennar,
t.d. Húgó frá Viktorsklaustri í París, önnur sam-
in skömmu fyrr, t.d. Elucidai’ius eftir Honorius
Augustodunensis. Á þessum tíma var eiginleg
ritöld að rísa á íslandi, og rit eftir Húgó og
Honorius Augustodunensis voru einmitt meðal
þess fyrsta sem þýtt var af kristilegum ritum.
Þá er elsta heillega bókin, íslenska hómilíubókin
írá um 1200, að verulegu leyti byggð á sama lík-
ingamáli og Hildigerður beitir.
Beinustu samsvörun við rit Hildigerðar er þó
að finna í Rauðúlfs þætti. Þessi smásaga um
Ólaf konung helga ft’á um 1200 er með kristi-
legu yfirbragði og lýsir heimsókn Ólafs til Rauð-
úlfs bónda í Noregi. Ólafur dvelur um nóttina í
svefnskemmu Rauðúlfs, sem eftir lýsingunni að
dæma var afar óvenjulegt hús, kringlótt og gat
snúist. Eftir öllum sólannerkjum að dæma var
húsið táknrænt fyrir samband líkama, sálar,
sköpunarverks og guðdóms. I draumsýn sér
Ólafur líkneski á krossi, og á það að sögn Rauð-
úlfs að tákna sögu Noregskonunga frá og með
Ólafi (fram til um 1155). Bein samsvörun var
milli skreytinga líkneskisins og hússins, og er
þar greinilega byggt á viðteknum hugmyndum
um manninn sem eftirmynd alheimsins. Sýnin
byggist á sömu hugmyndafræði og líkingamáli
og sýnir Hildigerðar, einkum þeirra er hún lýsir
í síðasta trúan-iti sínu „Um Guðs verk“. Ekld er
líklegt að Rauðúlfs þáttur sæki hugmyndir
beint til Hildigerðar, en ætla má, að hinn noi’-
ræni en ókunni höfundur þáttarins hafi ausið af
sama menningarbrunni og hún.
Höfundurinn er líffræðingur og áhugamaður
um miðaldir.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999 1 3