Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Blaðsíða 19

AF EFNI
OG ANDA
HÚN vinnur ekki með neitt sérstakt í
huga. Lætur efnið tala. Sjálf hverfur hún
inn í algjört tímaleysi, meðan á vinnunni
stendur, og þá er álitamál hvert hið mót-
andi afl er, hún eða efnið. „Allt efni hef-
ur formið sjálft í sér, það þarf bara að
hlusta og ná því fram.“
Þessi lýsing á við myndhöggvarann
Eddu Björgvinsdóttur sem opnaði í gær
sýningu í Tjarnarsal Ráðhúss Reykjavík-
ur - sína fyrstu einkasýningu. Líkir lista-
konan sýningunni við frækorn sem hún
vilji sá á heimaslóð en hún er búsett á
Indlandi.
Listin laðaði Eddu ekki til sín á unga
aldri, eins og svo marga. Hún var komin
á fimmtugsaldur þegar kallið kom. Um
árabil hafði hún unnið skrifstofustörf en
þar sem þau færðu henni ekki neitt, að
því er hún segir, ákvað hún að venda
sínu kvæði í kross - breyta um lífsstíl.
Leiðin lá til Suður-Englands, þar sem
Edda hóf myndlistarnám árið 1989.
Fljótlega fann hún sinn farveg, högg-
myndalist. „I grunnnáminu fékk ég stein
í hendur og það kveikti endanlega í mér.
Steinninn er alls ekki dauður, eins og svo
margir halda, jafnvel minnsti biti er full-
ur af lífi. Maður þarf bara að þagna sjálf-
ur til að láta efnið tala.“
Edda vonar að þetta viðhorf komi
fram á sýningunni en þar eru einnig
verk unnin í tré, málm og gifs.
A sýningunni er meðal annars að finna
fyrsta verk Eddu, umræddan stein. Nefn-
ir hún verkið Höfuðið ellegar Heilann.
A námsárunum tók Edda þátt í sam-
sýningum á Englandi og í Þýskalandi og
segir móttökur hafa verið góðar. „Ég
fékk til dæmis mjög góða umfjöllun í
blöðum í Þýskalandi og fólk sýndi áhuga
á að kaupa verkin mín. Ég vildi aftur á
móti ekki selja, fann að eitthvað var eft-
ir, eins og komið hefur á daginn. Nú
mynda verk mín eina heild, það kemur
glöggt fram á þessari sýningu. Þemað er
hringformið, punkturinn og línan sem
endar í einum punkti. Línan tengir sam-
an himin og jörð, efni og anda - fær okk-
ur til að einbeita okkur að lífinu í kring-
um okkur, lífinu í okkur.“
Má skilja þetta sem svo að nú sé Edda
reiðubúin að selja verk sín? „Já, það er ég.
Ég fer ekki með þessi verk utan aftur, það
er alltof löng leið.“
Já, það er löng leið frá Reykjavík til
Puttaparthi á Indlandi, þai- sem Edda er
nú búsett. „Þegar ég lauk framhaldsnámi
frá kennaradeild, árið 1993, fór ég að leita
mér að samastað. England kom eiginlega
ekki til greina vegna óhagstæðrar veðr-
áttu. Indland var alltaf efst á baugi enda
hafði ég margoft komið þangað frá árinu
1982 og liðið ákaflega vel. Þangað ákvað
ég því að halda.“
Edda fann fljótt „sinn stað“, eins og hún
kemst að orði, Puttaparthi, sem er lítið
þorp skammt frá Bangalor. Helsta að-
dráttaraflið var helgur maður, sem búsett-
ur er í þorpinu, og Edda leitar til eins oft
og hún getur. Segir hún þennan mami
merkilegri en orð fá lýst, afl sem ekki
verði skilgreint, alvitund, alls staðar,
alltaf. Þessi maður er Sathya Sai Baba.
„Þúsundir manna leita til Sathya Sai
Baba á degi hverjum," segir Edda, „en
megin markmið hans, eins og annarra
andlegra meistara, er að stýra fólki til
Morgunblaðið/Kristinn
EDDA Björgvinsdóttir mynd-
höggvari við verk sitt Logann.
ÞETTA verk, Opnun sálar, er
einnig að finna í Ráðhúsinu.
andlegs þroska. Hann hvetur fólk til að
lifa lífinu hamingjusamt og glatt og
leggja böl sitt og þrautir til hans.“
Margar sögur eru til af athöfnum Sai
Baba, flestar hverjar ofar mannlegum
skilningi. Fjölmargir vísindamenn hafa á
undanförnum árum og áratugum komið
til hans til að færa rök fyrir „kraftaverk-
unuin“ sem fólk hefur horft á hann gera.
„Þeim ber saman um að allt sem hann
gerir sé ofar mannlegum skilningi. Sjálf
hef ég margoft orðið vitni að kraftaverk-
um Sai Baba, séð hann lijálpa fólki í
neyð, lækna sjúka og sitthvað fleira. í
raun trúi ég ekki lengur á orðið krafta-
verk, fyrir mér er ekkert kraftaverk til í
heiminum, þau eru aðeins eðlilegur hluti
af lífi okkar.“
Sýning Eddu er opin alla daga, mánu-
daga til föstudaga kl. 8 til 19, laugar-
daga og sunnudaga kl. 12 til 18. Henni
lýkur 25. janúar.
TÚfVIJST
Sígildir diskar
BACH
J. S. Bach: Messa í h-moll BWV 232. Maria
Stader S, Hertha Töpper A, Ernst Haefliger T,
Dietrich Fischer-Dieskau B, Kieth Engen B;
Bach-kór og hljómsveit Miinchenar u. stj. Karls
Richters. Archiv 427 155-2 [A][GA2]. Upptaka:
ADD, Miinchen 2/4/1961. Útgáfuár: 1962 (yfir-
færsluár óuppgefið). Lengd (2 diskar): 123:00.
Verð (Skífan): 2.999 kr.
J. S. Bach: Messa í h-inoll BWV 232. Nancy Ar-
genta S, Catherine Denley A, Mark Tucker T,
Stephen Varcoe Bar. Kór & hljóinsveit Colleg-
ium Musicum 90 u. stj. Richards Hickox.
Chandos Chaconne CHAN 0533/4. Upptaka:
DDD, London 6/1992. Útgáfuár: 1992. Lengd (2
diskar): 108:08. Verð (Skífan): 3.499 kr.
AF EINHVERJUM torskýranlegum
ástæðum hefur h-moll messu Bachs ekki áður
borið á góma í Sígildum diskum, þó að dálkur-
inn sé nú kominn á fimmta ár. Að vísu valda
ekki sömu hvatir og þegar hljómsveitarstjór-
inn kunni, Carlo Maria Giulini, veigraði sér
við að stjórna verkinu fyrr en á gamals aldri -
af einskærri virðingu fyrh- tónverkinu - jafn-
vel þótt messan hafí verið í stanzlausu uppá-
haldi hjá undirrituðum allt frá því snemma á
8. áratug.
Svissneski gagnrýnandinn og útgefandinn
Hans-Georg Nágeli kallaði hana árið 1817
„merkasta tónverk allra tíma og þjóða“ - enda
þótt verkið hefði aldrei verið flutt í heild. Mun
sá gullsleggjudómur hafa ýtt undir smíði
Missa Solemnis Beethovens, að því er sumir
telja. Nágeli tók óneitanlega stærra upp í sig
en menn gera nú á dögum með tveggja alda
viðbótararfleifð að baki. Samt var tilvist
verksins kunn, sveipuð dulúðaidjóma sem
nægði stórhöfundi eins og Haydn til að panta
afrit af því til grandskoðunar á efri árum. Það
er enda margt sem bendir til þess að Bach
hafi sjálfur litið á smíðina sem „opus ultim-
um“ - æðsta framlags síns til kirkjutónlistar -
og m.a. þess vegna haft fyrir því að ljúka
verkinu síðustu æviárin, þótt engar líkur
væru á heildarflutningi um hans dag, eftir að
hafa samið Kyrie og Gloria þættina með um-
sókn um hirðtónskáldsnafnbót hjá kaþólska
TVÆR H-MOLL
MESSUR
kjörfurstanum í Dresden 1733
(sem hann raunar hlaut þrem ár-
um síðar). Bach kann að hafa
vænzt þess að verkið hlyti
konsertflutning í fjarlægri fram-
tíð, þó að tröllaukin lengd þess
stæði í vegi fyrir lítúrgískri notk-
un við helgihald. Hitt virðist þó
ekki síður sennilegt, að með tón-
setningu hins þúsund ára forna
messutexta hygðist hann setja
vestrænni tónsköpun fordæmi
sem staðizt gæti tímans og
tízkunnar tönn.
Það hefur að sönnu gengið eft-
ir. Svo mikið er víst, að enn hefur
ekkert annað kirkjutónverk náð
að skáka h-moll messunni að
stórfengleika og áhrifamætti.
Sem mesti arkítektúr greinarinnar í tónum
fyrr og síðar hefur hún náð að halda sínu,
jafnvel þótt hún hafi orðið til á löngum tíma
og sé að hluta endurunnin úr eldri kantötu- og
konsertþáttum Bachs. Hver einasti þáttanna
27 ber merki snillings, sem lagði allt í sölurn-
ar af uppsafnaðri reynslu og afbragðskunn-
áttu sinni til að skapa óumdeilanlegt meist-
araverk.
Ekki fara alltaf saman snilld og vinsældir.
En ef marka má framboð á geisladiskum,
virðist það þó eiga við hér, því hljóðritanir h-
moll messunnar skipta mörgum tugum. Þær
spanna nærri hálfa öld, eða allt aftur á 6. ára-
tug, og enn er ekkert lát á nýjum útgáfum.
Mikið vatn hefur til sjávar runnið á þessu
skeiði og gífulegur munur á túlkun fyrri ára
með stórum hæggengum hijómsveitum og
kórum, óspörðu rúbatói og tilheyrandi titri í
strengjum, miðað við upphafshyggju síðustu
áratuga sem svipt hefur hefðbundinni róman-
tískri hulu af verkinu eins og hvítur storm-
Bach
sveipur. Með tilliti til einstæðrar
stöðu messunnar þótti því hlýða
að brjóta upp form dálksins að
sinni og fjalla eingöngu um þetta
eina verk, en í tveim gjörólíkum
innspilunum.
Miðað við smæð hérlends
hljómplötumarkaðar reyndist
furðumargt á boðstólum af h-
moll messu Bachs. Fundust sjö
útgáfur í Skífunni. Fimm voru
„hefðbundnar" - auk Richters á
Ai’chiv með stjórnendunum
Neville Marriner og Eugen Joch-
um (Philips), Carlo Maria Giulini
(Sony) og Herbert von Karajan
(DG) - og tvær undir formerkjum
„sagnfræðilega upplýsts" flutn-
ings, eða, auk Hickox á Chandos,
margviðurkennd útgáfa Eliots Gardiners með
Monteverdi kórnum á Archiv.
Fyrir valinu urðu sem sé útgáfur þeirra
Karls Richters frá 1961 og Richards Hickoxs
frá 1992. Hvor um sig er að viti undirritaðs
fullgikl fyrir sinn hatt. Þó að sú eldri virtist
um hríð vera gengin úr sér eftir téða túlkunar-
byltingu á 8. áratug, hefur hún að margra mati
sótt í sig veðrið aftur í ljósi tuga yngri túlkana,
undirrituðum til mikillar ánægju. Enda lifir
sem kunnugt er lengi í gömlum glæðum - og
Richter-upptakan vai' frumlykill þess er hér
ritar að meistarasmíðinni miklu á yngri árum.
Um framtíð Hickox-diskanna er örðugi'a að
spá, en úrslitum réð, að þeir virðast hafa til að
bera flesta kosti upphafstúlkunar, án þess að
flíka of miklu af göllunum.
H-moll messan er umfram allt kórverk. 18
af 27 þáttum hennar eru fyrir kór, og því lítið
eftir, ef sú túlkunarhlið er ekki í lagi. Þrátt
fyi'ir oft ágætan einsöng reyndust útgáfur
Jochums og Karajans þar af leiðandi sjálffalln-
ar á prófinu, enda frammistaða Útvai'pskórs
Bæjaralands (1965) og Kórs Wiener Singver-
ein (1974) nánast afleit miðað við nútímakröf-
ur; óhreinn, ósamtaka og með hríðskjálfandi
Wagnerísku víbratói. Bæverjamir voru orðnir
snöggtum skárri hjá Giulini (1994) og margt
vel gert í (lötur)hægum köflum, en vonlítið í
hröðum flúrsöng. Enn betri var Kór heilags
Marteins á Ökrum með Marriner, en ferskri
innlifun, unglegri sönggleði og tifandi klukku-
samstillingu Múnchenarkórs Richters náði
hann þó ekki, enda stendur sá söngur að mínu
viti enn þann dag í dag flestu framar hvað
varðar pólýfónískan skýi-leika, jafnvel í sam-‘ ^
anburði við fisléttu smákóra Gardiners og
Hickox - þó að vissulega megi til sanns vegar
færa, að hröðu kaflar Richters séu allt að
þriðjungi hægari en hjá yngri Bretunum og
svigrúm því meira í nostur. Collegium 90 þótti
mér hins vegar skáka Monteverdi kórnum í
þýðleika og tiktúruleysi, ekki sízt í hægari
kórköflum; t.a.m. bai' meðferð hans á „Et
incarnatus est“ og passacaglíunni „Crucifixus"
af túlkun allra framantaldra sönghópa saman
lagt fyrir einstaka mýkt og hrífandi mótun.
Of lángt mál yrði úr þessu að reifa frammi-
stöðu einsöngvara og hljómsveita, enda kór-
söngurinn sem fyrr sagði meginatriði. Þó er
vart hægt að stilla sig um að nefna, að þó að
Fischer-Dieskau sé (enn) engum líkur að
glansandi elegans í „Et in spiritu sanctu“, þá
voru sérstaklega dömurnar hjá Hickoxf*"
Nancy Argenta og Catherine Denley, litlir
eftirbátar Hertu Töpper og Maríu gömlu
Stader hjá Richter, og tandurhreinn strengja-
leikur og blástur Collegium 90 (á fornhljóð-
færi) hrein unun á að hlýða, jafnvel hjá
margi'ómuðum leik The English Baroque
Soloists Gardiners - og með töluvert færri
„stælum" í þokkabót.
Upptökuhljómur gömlu Richtershljóðritun-
arinnar frá 1961 er auðvitað ekki sambærileg-
ur við Hickox-gæðin eftir 30 ára tæknifram-
farir. En hjá sönggleði, sveiflu og nákvæmi
Múnchen-kórsins í óviðjafnanlegum himna-
dönsum Bachs eins og „Gloria in excelsis«c
Deo“, „Cum sancto spiritu", „Et exspecto
resurrectionem", „Pleni sunt coeli et terra“
og „Osanna" bliknar sá agnúi og verður að
engu.
Geri aðrir betur.
Ríkarður Ö. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999 1 9