Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Blaðsíða 14

lesa rímleysu. Hannes Pétursson og Matthías
Johannessen eru svo síðustu tvö ljóðskáldin
sem Hagalin fjallar um. Hannes segir hann
gæddan mikilli glöggskyggni á ljóðform og
„kunni þar að nýta svo sem bezt gamalt og
nýtt“ Telur Hagalín að það hafi verið Hann-
esi „nokkurs virði að vera uppalinn í héraði
þar sem listræn hagmælska hefur legið ótrú-
lega mörgum á tungu“. Einnig þykir honum
gott að engra beinna áhrifa gætir frá öðrum
skáldum á ljóðum hans: „Hann lætur ekki
neina tízku skammta sér form [...].“ Hannes
er heldur ekki hræddur við hina afdæmdu
rómantík, segir Hagalín: „ekki við að lýsa
þeirri fegurð, sem mótaði hann í bemsku, þó
að sízt skorti hann vit, hugkvæmni né brag-
leikni til að skapa innhverfar og dulþrungnar
myndir." Matthías telur Hagalín vera „sér-
kennilegasta og um leið margslugnasta skáld
okkar og um leið það örlyndasta og djarfasta
- að Jóhannesi úr Kötlum látnum“.
Afstaða Hagalíns til íslenskrar nútímaljóð-
listar kemur kannski skýrast fram í því um
hverja hann fjallar ekki. Þannig er til dæmis
ekki minnst á hin svokölluðu atómskáld sem
voru kannski eins konar holdgervingar form-
breytingarinnar, ekki Hannes Sigfússon, ekki
Sigfús Daðason, ekki Stefán Hörð Grímsson
og hvorki Jón Oskar né Einar Braga. Sömu-
leiðis er athyglisvert að skoða um hvaða skáld-
sagnahöfunda Hagalín fjallar en, eins og áður
sagði, sér hann ekki mikið vit í þeirri form-
breytingu sem við kennum nú við módem-
isma, talar hann um „formkröfur, sem þar er
sífellt á staglað, án þess að þeir, sem þar eru
að verki virðist vita upp eða niður í þvi í hveiju
formbreytingamar skuli liggja og hvort þar
eigi að taka nokkurt minnsta tillit til þess,
hvort almennur, allveluppfræddur og skyn-
samur Islendingur hafi hinnar svokölluðu nýju
skáldsögu nokkur not, finni í henni nokkum
minnsta vott lífs- eða listgildis." Hagalín ræðir
stuttlega skilgreiningu á skáldsögunni sem
bókmenntategund og segir að „skáldsaga
verði alltaf að geta heitið saga, hafa söguþráð,
þar sem eitt leiðir af öðra.“ Enn fremur segir
hann að skáldsaga verði að vera gædd „bæði
formlegu og efnislegu sjálff'‘ en því sé auðvelt
að spilla með sífelldum „þönum út um allar
trissur máls og stíls og annarra áhrifagagna
heima og erlendis í þeim tilgangi að geta kall-
azt framlegur og umfram allt nýtízkulegur
[...]“•
Með þessa forskrift í huga kemur kannski
ekki á óvart að Hagalín minnist ekkert á þá
skáldsagnahöfunda sem flokka mætti sem
módemista, hvorki á Thor né Guðberg eða
Svövu eða Jakobínu eða Steinar. Ef frá er tal-
inn Þórbergur Þórðarson fjallar hann raunar
einungis um tvo skáldsagnahöfunda eftir Ein-
ar Kvaran, þá Ólaf Jóhann Sigurðsson og Ind-
riða G. Þorsteinsson en Indriða segir hann
vera sér mest að skapi af ungum rithöfundum.
Astæðu þess að ekki er fjallað um fleiri sagna-
skáld frá þessum tíma segir hann vera að við-
fangsefnið sé „feikna yfirgripsmikið og marg-
slungið". Það hlýtur hins vegar að teljast ansi
stór eyða í fyrirlestram sem fjalla eiga um ís-
lenskar samtímabókmenntir að ekki skuli
fjallað um skáldsögur Halldórs Laxness, eyða
sem þó er að vissu leyti skiljanleg þar sem
erfitt er að meta jafnmikið höfundarverk í svo
mikilli nálægð. Hins vegar skal ekki loku fyrir
það skotið að annaðhvort pólitískur ágreining-
ur eða hinn margumtalaði skuggi Halldórs
hafi orsakað þessa eyðu í fyrirlestram Haga-
líns. Sömuleiðis er það bagalegt að ekkert er
fjallað um skáldsögur Gunnars Gunnarssonar
en almennt komst hann reyndar ekki inn í
íslenska bókmenntasögu fyrr en nokkra síðar.
Næstsíðasta erindi Hagalíns ber ögrandi
heiti: „Skaðvaldar íslenzkrar nútímaljóðlist-
ar“. Meginefni þessa erindis era ungskáldin
fimm sem áður var greint frá, þeir Jóhann,
Þorsteinn, Þorgeir, Hannes og Matthías, en
skaðvaldamir era hins vegar aðrir. Hagalín
segir: „Fyrst er að nefna það, hve hörmulega
er að íslenzkum skáldum búið af hendi ráða-
manna þjóðfélagsins og veldur því skortur á
skilningi þess, hve feiknaveigamiklu hlutverki
skáldin hafa að gegna. Þá hafa og bókmenntir
okkar orðið að sæta furðulegu tómlæti í skól-
um landsins, og er þar bráð nauðsyn um að
bæta. Hér hefúr og á seinustu áratugum kom-
ið upp sú árátta, að skáldin fái ekki túlkað í
ljóði samtíð sína nema þau yrki í nýju og helzt
meira og minna síbreytilegu formi og jafnvel
helzt ærið torræðu og einnig hefur tekizt að
þröngva upp á mörg þeirra klíkubundnum og
sefjandi þjóðfélagslegum viðhorfum, sem
beinlínis hafa orðið að snobbmennsku!“ Haga-
lín leggur höfuðáherslu á síðustu tvö atriðin í
fyrirlestrinum og spyrðir þau saman á vissan
hátt.
Það er merkilegt að Hagalín færir sömu
rökin fyrir skaðsemi frjálsa formsins og
vinstriviðhorfanna fyrir íslenskan skáldskap:
Hvorttveggja era tískustefnur frá stórþjóðum
en ekki laukar sprottnir úr fósturjörðinni, eld-
gömlu ísafold. Samhengið er sem sé í hættu.
En Hagalín heldur líka langan lestur um að
hinar pólitísku og sögulegu forsendur fyrir
byltingarsjónarmiðunum séu brostnar. Þrátt
fyrir að saga annarra þjóða sýni að hugmynd-
ir þjóðbyltingarmanna leiði til ,,ofstjóm[ar] og
harðstjóm[ar] fárra á hinum mörgu og frels-
issviptingu til orða og æðis“ segir hann að það
þyki hæfa að „skáld sem vilji sýna og sanna
sinn þjóðfélagsþroska kryddi Ijóð sín með ein-
hverju, sem skeri úr um viðhorf hins víðsýna
íslendings og veraldarmanns við vonzkunni í
veröldinni [...]“. Hagalín kveðst meta Ijóð
jafnt, hvort sem þau era rímuð eða órímuð,
hvort sem hann er sammála skoðunum skáld-
anna á þjóðfélagsmálum. Eigi að síður segist
hann telja að íslenskum skáldum „sé hollast
að láta ekki viðhorf sín mótazt af áleitinni
tízku eða sefjandi áróðri, sem skírskotar læ-
víslega til þeirra góða og viðkvæma hjarta í
annarlegum tilgangi".
Til átthaganna
Ljóst má vera að skoðanir Hagalíns á ís-
lenskum samtímabókmenntum markast af
íhaldssamri þjóðemislegri menningarstefnu,
sem grandvölluð er á hugmyndum Sigurðar
Nordals, og pólitískum viðhorfum. Að hluta til
endurspegla fyrirlestramir því mjög vel ís-
lenskt menningarástand á þeim tíma er þeir
vora fluttir - hér geisaði vissulega kalt stríð -
en sennilega hefur hin mikla andstaða Haga-
líns við frjálsa formið þótt gamaldags. Hin
þjóðrækna menningarpólitík Sigurðar Nordal
var hins vegar enn í gildi, að minnsta kosti í
vissum kreðsum; hennar má til dæmis sjá
skýr merki í formála Erlends Jónssonar að
bólanenntasögu sinni sem kom út árið 1977.
í Árbók Háskólans kemur fram að fyrir-
lestrar Hagalíns hafi verið vel sóttir en jafn-
framt kemur fram í blaðaskrifum og fréttum
frá þessum tíma að menn hafi á tímabili verið
orðnir ansi langeygir eftir umfjölluninni um
samtímann sem átti upphaflega að vera efni
þeirra. En Hagalín taldi að nauðsynlegt væri
að rýna ofan í svörðinn til að sjá á hverju bók-
menntir þessarar aldar stæðu. Þannig vildi
hann koma á framfæri þeim boðskap sem op-
inberaðist honum sjálfum úr Fornum ástum
Sigurðar Nordals: „Hverf þú til átthaga þinna
og reyndu að finna þar sjálfan þig.“
Stríð ein-
staklingsins
Eftir Jóhann Hjálmarsson
MAÐURINN og máttarvöldin,
skáldsaga Norðmannsins Olav
Duun, kom út í þýðingu Guð-
mundar Gíslasonar HagaKns
1959. í lok bókar ritar Hagalín Nokkur orð
um höfundinn og þýðinguna.
Eftirmálinn verður að teljast fróðlegur.
Hann segir okkur ekki aðeins mikið um
Olav Duun, viðfangsefni hans og stfl, heldur
líka Hagalín sjálfan. Um Duun má einnig
lesa í æviminningum Hagalíns, Þeir vita það
fyrir vestan (1979) sem fjallar að hluta um
Noregsdvöl hans á þriðja áratugnum.
Duun skrifaði á nýnorsku þar sem Naum-
dælamállýska er uppistaðan hjá honum,
tungutak alþýðunnar í átthögum hans var
brunnurinn sem hann jós af, „enda er sögu-
fólk hans ævinlega alþýðan sjálf' eins og
Hagalín kemst að orði. Hann bætir við:
„Viðfangsefnin era strið einstaklingsins
við andstæður eðlis síns og árekstrar hans
við aðra einstaklinga og heildina umhverfis
hann. Oft og tíðum - og þá einkum í ættar-
sögunni miklu (hér á Hagalín við Djúpvík-
inga) - leiðir hann saman nýtt og gamalt;
stundum sýnir hann átök gamals og nýs hið
innra með karli eða konu, en stundum teflir
hann fram tveimur einstaklingum, sem eru
fúlltrúar hvor síns tíma. Og þó að fólkið sé
alþýðufólk, fætt og uppalið í harðbýlli sveit
og alla sína ævi háð kotungslegum og oft
sérlegum aðstæðum, verða vandamál þess
sammannleg í höndum skáldsins. Jafnvel
þar, sem lægst virðist til lofts, minnst oln-
bogarúmið og kytralegastir gluggarnir,
nær skáldlegur þróttur Duuns að víkka
sviðið, og hin sérstæða skopskyggni hans
verður kastijós, sem gefur sýn til ýmissa
átta sammannlegs eðlis og skynheima".
Engan fúrðar að Guðmundur Gíslason
Hagalín kynni að meta slikan höfund. það
kunnu fleiri, m.a. danski rihöfúndurinn og
gagnrýnandinn Tom Kristensen sem eins
og Hagalín bendir á taldi að sögur Duuns
myndu vara „sem sú skýrasta og þroskað-
asta túlkun, sem til er, á menningarkreppu
okkar kynslóðar" og átti þá við hvemig nú-
tíminn hefði raskað gömlum viðhorfúm.
Fleiri fslendingar en Hagalín veittu Olav
Duun athygli þótt þeir væra ekki margir.
Freysteinn Gunnarsson þýddi eftir hann
smásögu og Gunnar Gunnarsson skáldsög-
una Medmenneske á dönsku. Til stóð að
veita Duun Nóbelsverðlaun og er kynleg
saga af því. Stærsta blað Noregs, Aften-
posten, birti árið 1925 forsfðufrétt um að
honum hefðu verið veitt Nóbelsverðlaun.
Fréttin var byggð á misskilningi því að
verðlaunahafi það ár reyndist írinn George
Bemard Shaw og þremur árum seinna fékk
Norðmaðurinn Sigrid Undset verðlaunin.
Flóðið mikla sem Duun lýsir í Manninum
og máttarvöldunum (Menneske og maktene
1938) táknar að margra dómi síðari heims-
styrjöld sem skall á haustið 1939 nokkram
dögum fyrir andlát rithöfúndarins.
Þegar Almenna bókafélagið var stofnað
kom það fljótlega til tals, líklega að fram-
kvæði Hagalíns, að gefa út eina af skáldsög-
um Duuns. Honum var veitt sjálfdæmi um
val sögunnar og falið að þýða hana.
Hagalín þekkti vel til norskra bókmennta
og dró ekki Noregsdvöl hans úr því. Hann
hitti marga norska rithöfúnda og sá Knut
Hamsun á jámbrautarstöð (lagði ekki í að
taka hann tali), en af einhverjum ástæðum
varð ekki af fúndum hans og Duuns, að
minnsta kosti er ekki frásögn af þeim í ævi-
sögunni og ég man ekki eftir neinu um þá
annars staðar hjá Hagalín.
Sé litið á margar helstu smásögur Haga-
líns, eftirminnilegustu skáldsögumar eins
og til dæmis Kristrúnu í Hamravík, Sturlu í
Vogum, Márus á Valshamri og meistara
Jón, finna menn það stríð einstaklingsins
sem fyrr var vitnað til í ummælum Hagalíns
um Olav Duun. Ekki vegna þess að Hagalín
sé að herma eftir Duun eða sé undir áhrif-
um frá honum heldur af því að það er svo
margt líkt með þeim. Þeir eru báðir bundnir
átthögum og nýta sér það í orðfæri, átta sig
á mótsögnum mannlegs eðlis og átökum
mannsins við náttúrana, sjálfan sig og aðra
og eiga þá sameiginlegu ástríðu að segja
frá. Þeir sem þekktu manninn Hagalín vita
að það var ekki síst i munnlegri frásögn
sem list hans náði hátt. Þar bættust við
ótvíræðir leikhæfileikar.
Kristrún í Hamravík er sú skáldsaga
Hagalíns sem menn greinir ekki á um að sé
ein af hans bestu, kannski höfuðverkið. Um
það má deila, enda er nauðsynlegt að menn
fari að lesa fleiri skáldsögur eftir Hagalín.
Smásöguraar era margar óumdeild meist-
MÝRUM i' Reykholtsdal sumarið 1967. Qreinarhöfundur ásamt Hagaltn og Unni. Að
baki er hundurinn Blundur. Ljósmynd Ragnheiður Stephensen.
araverk og líka þættirair. Það era flestir
sammála um.
Nokkrar bækur Hagalíns lentu í pólitísku
moldviðri sem vænta má að sé gengið hjá.
„Gerzka sýkin“ hét þetta hjá Hagalín. Eink-
um urðu illa úti skáldsögurnar Sturla í Vog-
um og Konungurinn á Kálfskinni sem
Hagalín kallaði sjálfur „táknræna skáld-
sögu“, einnig mætti nefna Móður ísland.
Undanfarið hefur verið furðu hljótt um
nafn Guðmundar Gíslasonar Hagalíns.
Hann er ekki einn í þeim „gleymda" flokki
höfunda sem áður vora áberandi en sjaldan
minnst nú.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 10. OKTÓBER 1998