Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Blaðsíða 19

VITLEYSAN VERÐIAUNUÐ?
NÁKVÆMLEGA klukkan
eitt eftir hádegi 9. októ-
ber sl. tilkynnti Sture
Allén, ritari sænsku aka-
demíunnar eftirfarandi:
„Nóbelsverðlaunin í bók-
menntum fyrir árið 1997
verða veitt ítalanum
heira Dario Fo, sem í anda hirðfífla miðalda
hrellir valdsmenn og berst fyrir sæmd hinna
kúguðu.“ Hin virðulegu salarkynni enduróm-
uðu viðurkenningarhróp sænskra og er-
lendra fréttamanna sem voru viðstaddir at-
höfnina.
Allen bætti því við að Dario Fo beindi enn
spjótum sínum að fyrirbærum í þjóðfélagi
nútímans í leikritum sínum. Félagar sænsku
akademíunnar hafa lagt áherslu á að „hann
einn á tilkall til heiðurstitilsins hirðfífl
Ljoculator], í bestu merkingu þess orðs. Með
blöndu af gamni og alvöru opnar hann augu
okkar fyrir valdníðslu og
óréttlæti í þjóðfélaginu auk
þess að benda á víðara
sögulegt samhengi. Dario
Fo er sérstaklega einlæg-
ur, háðsádeiluskáld sem
eftir liggur margbrotið
höfundarverk. Sjálfstæði
hans og glöggskyggni hafa
neytt hann til að taka
mikla áhættu; hann hefur
verið látinn gjalda þess þó
að hann hafi jafnframt á
sama tíma fundið fyrir gíf-
urlegum viðbrögðum úr
öllum áttum.“ Sænska aka-
demían benti einnig á mik-
ilvægi stuðnings og fram-
lags Fröncu Rame, eigin-
konu Dario Fo, og áhrif
sem hann hefur orðið fyrir
frá eins ólíkum höfundum
og Brecht og Majakovskíj.
Sænski skáldsagnahöf-
undurinn og ljóðskáldið
Emst Brunner, lýsti því
yfir að hann áliti Dario Fo
einstakan höfund, jafnvel
þótt hann væri betur
þekktur meðal sænsks al-
mennings sem gamanleik-
ari en leikskáld. Hann væri
einn af hinum síðustu stóm
nöfnum evrópskra bók-
mennta og það væri mikill
kostur að hann væri starf-
andi leikari.
Fréttimar um að Dario Fo hefði hlotið
verðlaunin ollu vægast sagt sprengingu í
ítölskum fjölmiðlum, verkun sem Nóbel
gamla hefði þótt gaman að. ítalir skipuðu sér
í tvær fylkingar: flokk þeirra sem fögnuðu
heilshugar með leikskáldinu og þeirra sem
vora gersamlega mótfallnir honum og verð-
launaveitingunni. Eins og við er að búast í
þessu landi var enginn hlutlaus og enginn án
skoðunar á málinu.
Andmælendur Dario Fo áttu, eins og við
mátti búast, dyggan málsvara í Osservatore
í'omano, málgagni páfastóls. Blaðið dró enga
dul á vonbrigði sín: „Herra Fo er sjötti
[ítalski] Nóbelsverðlaunahafinn [í bókmennt-
um] og fetar þar í fótspor Carducci, Deledda,
Pirandello, Quasimodo og Montale; í kjölfarið
á allri þessari visku kemur fífl!“ Höfundur
þessa palladóms vísar þama í meginverk ítal-
skra bókmennta, Inferno eftir Dante sjálfan.
Þar er Dante skipað í sveit helstu höfuð-
skálda klassíkurinnar og er þai’ sjötti maður.
Gianfranco Fini, formaður Alleanza
Nazionale, sem er lengst til hægri í ítölskum
stjórnmálum var fullur reiði: „Þetta er til há-
borinnar skammar. Ég skil ekld forsendum-
ar fyrir þessari verðlaunaveitingu.“ Vinstri-
menn eru á öndverðri skoðun, eins og við
mátti búast, enda vita þeir að Dario Fo er úr
þeirra röðum. Meðal stuðningsmanna hans á
vinstri vængnum em lenínistar, marxistar,
kommúnistar og stuðningsmenn Olífu-banda-
lagsins, samsteypustjórnar mið- og vinstri-
flokkanna sem nú ráða ríkjum í Ítalíu.
Massimo D’Alema, formaður Pds, lýðræðis-
flokksins sem er til vinstri, segir: „Fréttin
fyllir mig gleði. Loksins, góðar fréttir.“ Það
mætti kannski líkja þessum hráskinnsleik við
leikrit hins umdeilda höfundar.
Málpípa stuðningshóps Dario Fo er að
sjálfsögðu vinstripressan. í forsíðugrein í
dagblaðinu Repubblica, er fyrirsögnin
„Krepptir hnefar og fortíðarþrá" (Pugni chi-
usi e nostalgia). Höfundur greinarinnar, Na-
talia Aspesi, rifjar upp „hin ofbeldisfullu en
Á miðvikudaginn verða
Nóbelsverðlaunin afhent
og þá tekur Dario Fo við
Nóbelsverðlaunum fyrir
framlag sitt til bókmennta.
Viðbrögð í heimalandi
hans, Italíu, hafa skipst
nokkuð í tvö horn. ELENA
MUSITELLI fjallar um
hvernig fjölmiðlar þar í
landi tóku á málinu.
frábæru ár, óþægilegu leikhúsin, eftirvænt-
inguna, hrylling lögreglurassíanna, meðvit-
und um að standa í hugsjónabaráttu, gleðina í
hlátrinum þrátt fyrir að stórbrotnir atburðir
gerðust í landinu og á sviðinu gamanleikari
sem vinnur allshugar að því pólitíska stefnu-
miði að gefa þeim góðu aðhlátursefni og að
hneyksla hina vondu, sá sem í lok sýningar-
innar, steytti krepptan hnefann í heiðurs-
skyni við fagnandi áhorfendur samkvæmt
gildandi venju meðal byltingarsinna.“ Áköf-
ustu stuðningsmenn Dario Fo og allra karla
og kerlinga ánægðastir með verðlaunaveit-
inguna era að sjálfsögðu samverkamenn
hans í leikhúsinu. Enda verður að telja það
einstakt gleðiefni að leikhúsmanni hlotnist
þessi heiður.
Einn er sá blaðamaður, þjóðfrægur fyrir
skrif sín í Ítalíu, sem var áður í hópi stækustu
andstæðinga Dario Fo. Indro Montanelli fyr-
irleit áður fyrr Dario Fo af öllu hjarta en hef-
ur skyndilega snúið við blaðinu. Yfir hann
helltist nýlega „einstakt dálæti á Ðario Fo“
og hann benti á að höfundurinn „veifaði hinu
þrílita flaggi Ítalíu um veröld víða“. Þjóðern-
isstoltið verður gömlum pólitískum væring-
um yfirsterkara.
í hópi mótherja Dario Fo eru almennt þeir
sem standa til hægri í ítölskum stjórnmálum
auk rithöfunda, fræðimanna, og aðdáendur
fagurbókmennta og orðaleikni í hinum stirfna
stíl fyrri alda, d’antan svo við vitnum í
Frangois Villon. Þeiira á meðal era margir
heiðarlegir rithöfundar sem hafa beðið ái’um
saman eftir, að þeirra mati verðskulduðum
verðlaunum.
Háborg bókmenntanna í Italíu er nefnilega
einskorðuð við alvarlegar bókmenntir á
hreintungumálinu gullaldaiítölsku sem byggt
er á toskanamállýsku Dante. Myndbrjótur-
inn Dario Fo sækii’ aftur á móti efnivið í mál-
lýsku Langbarðalands, heimahéraðs síns,
auk þess sem hann hefur spunnið upp málið
gi-ammelot [grammatica + Camelot] úr mál-
lýskuorðum og hljóðlíkingum. Dario Fo
hneykslar auk þess samlanda sína með því að
fara raugt með málfræði ríkismálsins þegar
hann kemur fi-am opinberlega. Þekktasti
bókmenntagagnrýnandi Itala er Carlo Bo,
prófessor í frönskum bókmenntum við Ur-
bino-háskóla. Hann getur ekki leynt von-
brigðum sínum með ákvörðun sænsku aka-
demíunnar.
Hann tekur út fyi-ir að fíflið Dario Fo skuli
veljast til að gæta fjöreggs ítalskra nútíma-
bókmennta sem arftaki hins alvarlega Ijóð-
skálds Eugenio Montale, sem hlaut verðlaun-
in 1975.
Fæstir ganga samt eins langt og Rita Levi
Mantalcini, Nóbelsverðlaunahafi frá 1986 fyr-
ir læknis- og lífeðlisfræði. „Dario Fo - hver
er það?“ Jafnvel höfuðskáld rómantísku
stefnunnar á Italíu, Alessandro Manzoni,
hefði ekki komist betur að orði.
Umberto Eco, þekktasti nútímahöfundur á
ítölsku, er hins vegar fullkomlega ánægður
með valið. „Þetta er ekki einungis vegna þess
að Fo er góður vinur minn,
heldur líka vegna þess að
verðlaunin falla í skaut rit-
höfundi sem stendur utan
við veröld hinna hefðbundnu
fræða, veröld sem metur
hann ekki að verðleikum."
Eeo bætir við: „Vinsældir
Fo erlendis koma mér á
óvart, jafnvel meðal leikhús-
áhorfenda sem sáu hann
sjálfan aldrei á sviði. Vér
Italir getum ekki gert grein-
armun á gamanleikaranum
og leikskáldinu, og stöndum
í þeirri trú að verk hans
gangi aðeins upp þegar
hann leikur í þeim sjálfur."
Hann segist hafa gert sér
grein fyrir að texti Dario Fo
stæði fyrir sínu á leiksýn-
ingu í New York þar sem
bandarískir leikarar vora í
öllum hlutverkum.
En hvað um Dario Fo
sjálfan? 9. október var hann
í farþegasætinu á bíl sinum
á hraðbraut einni í Ítalíu. Bíl
var ekið upp að hliðinni á
honum á ofsahraða og
fréttamaður af blaðinu
Repubblica veifaði framan í
hann pappaspjaldi sem á
hafði verið letrað með breið-
um tússpenna: „Þú fékkst
Nóbelinn." Fyrst hélt Dario
Fo að verið væri að spauga með hann. Sjón-
varpsstjaman Ambra, sem ók bíl hans, negldi
niður og brátt var Dario Fo kominn í beina
útsendingu í sjónvarpi. Sjónvarpsfréttamað-
urinn ávarpaði hann innvirðulega með titlin-
um „meistari" [maestro] og Fo sagði að þó að
hann hefði haft einhvem pata af því sem fram
fór í Stokkhólmi hefði hann álitið að það væri
borin von að hann hlyti heiðurinn. Hann
benti á að ríkissjónvarpið ítalska [Rai] sem
nú hampaði honum og sýndi frá sýningum
hans væri sama stofnunin og hefði fyrirskip-
að eyðileggingu á öllu efni sem hann og kona
hans höfðu gert fyrir sjónvarp eftir að þau
höfðu farið vinstramegin yfir pólitísku línuna
1962.
Hann lék á als oddi og var hæstánægður
með umsögn sænsku akademíunnar: „Hirðfífl
er titill sem ég er ánægður með því það er svo
fjarri hefðbundnu leikhúsi. Ég yfirgaf slíkan
leikmáta við lok sjöunda áratugarins til að
flytja leikrit mín í skólum, í félagsmiðstöðv-
um, utan dyra. Síðan á tímum Moliéres hefur
leikari sem skrifaði eigin verk verið álitinn
loddari. Með þessari verðlaunaveitingu fær
aumingja Moliére líka uppreisn æru.“
Hann neitaði því að honum bæri að af-
þakka verðlaunin eins og Sartre gerði er
hann fékk þau, enda væra breyttir tímar, og
þegar hann var spurður hvort hann ætlaði
ekki að neita að klæðast kjólfótum gall við:
„Ég sem lít svo vel út í kjólfótum ... eitt af
mínum fyi’stu verkum hét líka Nakinn maður
og annar í kjólfótum..“ En hvað um milljón
dollarana. „Ja, það versta er að helmingurinn
rennur sem skattur til ítalska ríkisins, ríkis
sem hefur aldrei gert neitt til að styðja leik-
listina." Afganginum hefur hann ákveðið að
verja til að reyna að fá mál þremenninga sem
vora ranglega dæmdir fyrir áratugum tekið
upp. Á sögu þeirra byggði Dario Fo einmitt
leikritið Stjói'nleysingi ferst af slysförum.
Höfundur er með MA próf í bókmennlum, er styrkþegi í
íslenzkunómi fyrir útlendinga og kennir ítölsku. Greinin er
þýdd af Sveini Haraldssyni.
Skemmdar-
varqurinn
hataði
abstraktlist
Skemmdarverk ó mólverkum
í Amsterdam hafa endurvak-
ið umræðuna um öryggis-
gæslu ó listasöfnum
SKEMMDARVERKIÐ þótti svo ófyrir;
leitið að menn mundu vart annað eins. í
mars 1986 gekk ungur maður inn í nú-
tímalistasafnið í Amsterdam, Stedelijk
Museum, og skar verldð „Hver er hræddur
við rautt, gult og blátt 111“ eftir abstrakt-ex-
pressjónistann Barnett Newman í ræmur.
Gerard Jan van Bladeren, þá 31 árs, var
dæmdur í fimm mánaða fangelsi og þrjá mán-
uði skilorðsbundna fyrir vikið og hvarf sjón-
um um nokkurra ára skeið.
I lok nóvember minnti hann hins vegar á
sig er hann heimsótti safnið að nýju. Hann
gekk rakleitt upp á aðra hæð, þar sem hann
rak augun í annað abstraktverk, einnig eftir
Newman. Það var verkið „Valdsmannssæti“
fi-á 1951 sem metið er á um 12 milljónir dala^
um 850 milljónir ísl. kr. Van Bladeren dró upp
vasahníf, risti verkið í sundur, og gerði enga
tilraun til að flýja. Frá þessu segir í The New
York Times.
Forstöðumaður safnsins, Rudi Fuchs, líkir
skemmdarverkum van Bladerens við nauðg-
un. „Þetta breytir lífi manns. Nú getur fólk
ekki farið inn á söfn án þess að horfa sífellt
um öxl.“ Málið er snúið, segir Carol Mancusi-
Ungaro, yfirforvörður við Menil-safnið í Hou-
ston í Texas, en hún hefur sérhæft sig í vörslu
verka frá því eftir stríð. Mancusi-Ungaro seg-
ir myndirnar of stórar til að hægt sé að setj^.
þær undir plexigler, áhorfendur myndu ekki
sjá annað en endurkast glersins. í J. Paul
Getty-safninu sem á að opna í Los Angeles í
næsta mánuði hefur skemmdarverk van
Bladerens minnt menn á mikilvægi öryggis-
ráðstafana og segja forsvarsmenn saftisins að
óhjákvæmilega verði að setja einhver verk
undir gler, þeirra á meðal „Sverðliljur“
Vincents van Gogh, sem safnið keypti af ástr-
alska kaupsýslumanninum Alan Bond.
Fleiri skemmdarverk
Því fer fjarri að van Bladeren sé sá eini sem
hefur skemmt og eyðilagt listaverk. Eitt
versta dæmið var árið 1972 er geðsjúkur
Ungverji réðst á „Pietu“ eftir Michelangelo
með hamri. Árið 1975 var „Næturvörður"
Rembrandts skorinn illa í Rijksmuseum í Am-
sterdam og annað verk Rembrandts?
„Danae“, fékk yfir sig sýru í Hermitage-safn-
inu í Pétursborg árið 1985. Þá má nefna að
Tony Shafrazi, sem nú rekur listagallerí í
New York, var ákærður fyrir að úða málningu
yfir „Guernicu" Picassos í Nútímalistasafninu
í New York árið 1974.
Telur skemmdorverk vera viðbsetwr
Frá því að van Bladeren risti seinna
verk Newmans í ræmur hefur hann m.a. kom-
ið fram í útvarpi í heimalandi sínu þar sem
hann lýsti því yfir að hann væri sjálfur lista-
maður sem rifi eigin verk og að hann hataði
abstraktlist og raunsæi. í útvarpsviðtalinu
kvaðst hann telja að með því að skera mynd-
ina „Rauður, gulur og blár“ hefði hann bætt
við verkið og að hann væri afar ósáttur við aS
gert hafi verið við það og viðbætur hans þai’
með eyðilagðar. Kvaðst van Bladeren hafa
snúið aftur á safnið ellefu áram síðar til að
finna verkið og skera að nýju.
Hann réðst þess í stað á „Valdsmannssæti“
eftir Newman og náði að skera það þvers og
kruss á þeim 20 sekúndum sem það tók vörð-
inn í næsta sal að koma á vettvang. Verkið
bíður nú viðgerðar en það var þegar lagt á
gólfið og þess gætt að ekki brotnaði frekar
upp úr skurðunum. Það reyndist lán í óláni að
van Bladeren notaði mjög hvassan hníf svo
skurðirnir era fínni en ella.
Kostnaður við viðgerð á fyrra verki
Newmans nam um 300.000 dölum, um 2>
milljón ísl. kr., og tók fjögur ár. Ljóst er að
viðgerðin á „Valdsmannssæti" verður dýr og
tímafrek. Van Bladeren á hins vegar yfir höfði
sér tveggja ára fangavist og sekt sem numið
gæti allt að 110.000 ísl. kr.
Teikning/Enzo Musiteili
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 6. DESEMBER 1997 19